တႆးႁဝ်းၼႆႉ တင်ႈတႄႇပၢၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈမႃး ၼင်ႇႁိုဝ်ၽႃႇသႃႇလိၵ်ႈလၢႆးၵႂၢမ်းလၢတ်ႈတႆး ပေႃးတေဢမ်ႇ ႁူင်ႈႁၢႆၵႂႃႇၼႂ်းၵႄႈၵၢင်ၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈ လႄႈ ၽႃႇသႃႇမၢၼ်ႈဢၼ်ၽႄႈတိူၼ်းၶဝ်ႈမႃး။ ၽႃႇသႃႇ လၵ်းလူင် ဢၼ်တႆးႁဝ်းလႆႈၶဵင်ႇတႃႉၼႆႉ ဢမ်ႇၸိုဝ်ႈၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈ၊ ၵူၺ်းပဵၼ်ၽႃႇသႃႇမၢၼ်ႈ။ ယွၼ်ႉဝႃႈ

1.ၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈၼႆႉ ယဵၼ်းမႃးပဵၼ်ၽႃႇသႃႇႁဵတ်းၵၢၼ် (Working Language) ၶွင်လုမ်ႈၾႃႉ။ ၽႂ်ၵေႃႈလူဝ်ႇမေႃ၊ ဢမ်ႇမေႃဢမ်ႇလႆႈ။

2.မေႃဢိင်းၵလဵတ်ႈယဝ်ႉ ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းဢမ်ႇႁၢႆၵႂႃႇ။ တူၺ်းဢဝ်ၸိုင်ႈမိူင်း မိူၼ်ဢိၼ်းတီးယိူဝ်း (India) ၊ သိင်ႇၵပေႃႇ (Singapore) ၶဝ်။ မိူၼ်ပီႈၸၢႆးထုၼ်း ၵဵင်းတုင် (1940-2003) ႁဝ်းၵေႃႈ လပ်းတႃလိုမ်းမိူင်းၵႂႃႇ မိူဝ်ႈပၢႆပီ 2003 ၼၼ်ႉဝႃႈယဝ်ႉ။ “မေႃဢိင်းၵလဵတ်ႈၼႆႉ ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းဢမ်ႇၸၢင်ႈႁၢႆၵူၺ်းဢမ်ႇၵႃး၊ ယင်းတေၸၢင်ႈၶိုၼ်ႈယႂ်ႇ။ မေႃမၢၼ်ႈၼႆႉတႄႉ ပေႃးယူႇမဝ်မၢင် ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းဢမ်ႇၸၢင်ႈၶိုၼ်ႈယႂ်ႇၵူၺ်းဢမ်ႇၵႃး၊ ၸၢင်ႈႁၢႆလၢႆလူးၵွၼ်ႇ။ လိၵ်ႈၶႄႇၵေႃႈတေႃႈၼင်ႇၼၼ်”။

မိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆႉ တႆးသမ်ႉထုၵ်ႇတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈတဵၵ်းတဵင်လႄႈ ပၢႆႈဝၢၼ်ႈပၢႆႈမိူင်းၵႂႃႇယူႇမိူင်းၶႄႇ မိူင်းထႆး မိူင်းမလေးသျိူဝ်း မႃးၼမ်၊ မိူင်းလၢဝ်းၵေႃႈၵမ်ႈၽွင်ႈလႄႈ ပွၵ်ႈမႃးၶိုၼ်းႁိူၼ်းၵေႃႈတေႃႉမႃးပႃးထွႆႈၵႂၢမ်း (Vocabulary) ပိူၼ်ႈ။ ယိင်ႈၶႅၼ်းႁဵတ်းႁႂ်ႈၸိူဝ်းပဵၼ်ၵူၼ်းထဝ်ႈၵူၼ်းၵႄႇ ၵူၼ်းပၢၼ်ၵၢင်ၶဝ် မႆႈၸႂ်လူင်လၢင်။ ၸင်ႇဝႃႈႁူႉမေႃၼင်ႇႁိုဝ်ၵေႃႈ ၶတ်းၸႂ်ႁႃလၢႆးသေ ပူၵ်းပွင်လိၵ်ႈတႆး ၵႂၢမ်းတႆးမႃးတိၵ်းတိၵ်း သမ်ႉပေႃးလီမီးႁႅင်းၸႂ်တႄႉတႄႉ။
ၵူၺ်းၵႃႈ ၼေႃႇၶမ်းၸဝ်ႈသီႇထၢတ်ႈၵေႃႈ ဢၢၼ်းၸွႆႈၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းလႄႈ တင်းလူၵ်ႈ (လေႃးၵ)သေ ၶိုင်ပွင်ႁႃလၢႆးမႃး ၼပ်ႉ 35 ပီ တေႃႇထိုင်ဢႃႇယု 29 ၼၼ်ႉ လၢႆးယွၼ်ႇၸႂ်ၸွမ်းၸႂ်သေႁႃ။ တႄႇဢဝ် 29 တေႃႇ35 ၼႆႉဢဝ်လၢႆးၶဵင်ႈၶႅင်သေႁႃ။ ဢမ်ႇလႆႈသေၸင်ႇမႃးၽိုၵ်းတူၺ်းသဵၼ်ႈတၢင်းပၢၼ်ၵၢင်၊ မိူၼ်ၵူၼ်းလဵတ်းတိင်ႇ။
“ယွၼ်ႇၼႃႇ ဢမ်ႇပဵၼ်ၵႂၢမ်း၊ ၶဵင်ႈၼႃႇသၢႆၸၢင်ႈၶၢတ်ႇ၊ ဢမ်ႇယွၼ်ႇဢမ်ႇၶဵင်ႈ သဵင်ၸင်ႇၵွႆႈပဵၼ်တီႈထုၵ်ႇၸႂ် တူဝ်ၵဝ်ႇ ဢိၵ်ႇတင်းလၢႆ”။
ၼႆသေ ဢဝ်လၢႆးပၢၼ်ၵၢင်ဢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း သီလ (မီးပၵ်းပိူင်)၊ သမႃႇထိ (ၸႂ်ၸပ်းၸႂ်မၼ်ႈ)လႄႈ ပၺ်ႇၺႃႇ (ၼမ်ႉၵတ်ႉတၢင်းၶႅၼ်ႇ)သေ ႁဵတ်းၵႂႃႇ ၸင်ႇၵွႆႈထိုင်ယွတ်ႈႁွတ်ႈပၢႆ။
ထႅင်ႈတီႈၼိုင်ႈၵေႃႈဝႃႈ မိူၼ်ၵူၼ်းၶၢမ်ႈၼမ်ႉၸႅဝ်ႈ။ ၶၢမ်ႈသိုဝ်ႈၵေႃႈ ဢမ်ႇၸၢင်ႈႁွတ်ႈၾင်ႇပုၼ်ႉ။ လွင်ႈၸွမ်းၵေႃႈဢမ်ႇၸၢင်ႈႁွတ်ႈမိူၼ်ၵၼ်၊ ၸူမ်ၼင်ႇၵၼ်ၵူၺ်း။ ၸႂ်ႉတိုဝ်းသီႇလ သမႃႇထိ ပၺ်ႇၺႃႇသေ ၶၢမ်ႈၵႂႃႇၸင်ႇၽႅဝ်။
သီႇလ သမႃႇထိ ပၺ်ႇၺႃႇၼႆႉ ယေႃႈႁုပ်ႈသေဝႃႈ။ ပေႃးဝႃႈတႄႉတႄႉၵေႃႈ ပဵၼ်မၵ် 8 ပိူင် (သဵၼ်ႈတၢင်းဢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်းလၵ်းၵၢၼ် 8 ၶေႃႈ) ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
တီႈၼႆႈ ၽူႈဢၢၼ်ႇၵမ်ႈၽွင်ႈတႄႉဝႃႈ “ၽိူဝ်ႇဝႃႈတေၺႃးလွင်ႈလိၵ်ႈလၢႆး၊ သမ်ႉမႃးၺႃးၵူၼ်းသွၼ်သိၼ် သွၼ်ထမ်းလႃႇမႃႈ” ၼၼ်ႉယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ပုတ်ႉထၸဝ်ႈသွၼ်ဝႆႉၼႆႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈဝႃႈသွၼ်တႃႇၵႂႃႇၼိပ်ႉပၢၼ်ႇ တီႈလဵဝ်။ သွၼ်တႃႇၵႂႃႇၸူးလွင်ႈၶိုၼ်ႈယႂ်ႇ လွင်ႈၵတ်းယဵၼ် လႄႈလွင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်း ၵူႈပိူင်ပိူင်။ ပူၵ်းပွင်လိၵ်ႈလၢႆး ၽႃႇသႃႇ ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈၵေႃႈပႃးၼႂ်းၵူႈပိူင်ပိူင်။ ၸင်ႇဝႃႈ လႆႈတႄႇႁႅၵ်ႈႁူဝ်ၵႂၢမ်း ၼင်ႇၼႆ။
ၼႂ်းမၵ် 8 ပိူင်ၼႆႉ ၶေႃႈဢွၼ်တၢင်းသုတ်း ပဵၼ်သမ်မႃတိတ်ႉထိ (ႁူႉႁၼ်ဢၼ်ၸိုဝ်ႈၸႂ်ႈ) လႄႈ ႁဝ်းၵေႃႈလီလဵပ်ႈႁဵၼ်းတူၺ်းဝႃႈ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈၸႂ်ႈပဵၼ်သင်။ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈဝႃႈ လပ်းႁူလပ်းတႃသေ လၢႆးၵဝ်ၼႆႉၸႂ်ႈၼႃႇယဝ်ႉ ၼႆသေတိုဝ်တၼ်ႁဵတ်းၵႂႃႇၽႂ်မၼ်း။
ၾၢႆႇၼိုင်ႈၵေႃႈ လူဝ်ႇတူၺ်းဝႃႈ ၽႃႇသႃႇၵႂၢမ်းလၢတ်ႈလိၵ်ႈလၢႆးမိူင်းပိူၼ်ႈၼႆႉ ႁဵတ်းႁိုဝ်ဢမ်ႇႁၢႆလၢႆၵႂႃႇသေ ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမႃးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူၼ်ၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈလၢတ်ႈဝႆႉဝႃႈ “ၸဝ်ႈၵဝ်ႇဢမ်ႇမီးဝၼ်းႁူႉၽႃႇသႃႇၸဝ်ႈၵဝ်ႇ တေႃႇပေႃးႁူႉၸၵ်းလွင်ႈၽႃႇသႃႇပိူၼ်ႈၵမ်ႈၽွင်ႈ (You can never know your own language until you know a few others) ။
ၸင်ႇဝႃႈတေၶႂ်ႈတေႃႉတႆႇၶႆႈၼႄၶိုၼ်း “ပိုၼ်းၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈ” (The History of the English language) ဢၼ်ၸၼ်ႉၸွမ်ဢွၵ်ႉသ်ၾိူတ်ႉ (Oxford University) ၶဝ်ပိုၼ်ၽႄႈဝႆႉမိူဝ်ႈပီ 2003 ၼၼ်ႉ။ မုင်ႈမွင်းဝႃႈ ၽူႈႁၵ်ႉၽႃႇသႃႇတႆးတင်းလၢႆ တေဢွၼ်ၵၼ်သူၼ်ၸႂ်သေလူဢၢၼ်ႇ ထတ်းသၢင်။

ဢိင်းၵလဵတ်ႈၼႆႉ ၸႂ်ႉတိုဝ်းၼႂ်း 5 မိူင်း ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇႁႅၵ်ႈ- UK, USA ၊ ၶႅၼ်ႇၼတိူဝ်ႇ၊ ဢေႃးသထြေးလျိူဝ်း လႄႈ ၼိဝ်းၸီႇလႅၼ်ႇ။ ၸႂ်ႉတိုဝ်းပဵၼ်ၽႃႇသႃႇတီႈသွင်/ ၽႃႇသႃၵႅမ် ၼႂ်းလၢႆမိူင်း မိူၼ်ဢႃႇၾရိၵတႂ်ႈ၊ လၢႆးၿီးရီးယိူဝ်း၊ ဢိၼ်းတီးယိူဝ်း၊ ပႃႇၵိတ်ႇသထၢၼ်၊ မလေးသျိူဝ်း၊ ၾိလိပ်ႉပိၼ်း။ ၼႂ်းဢႃႇသီႇယၼ်ႇ (Asean) မုၵ်ႉၸုမ်းဢေးသျိူဝ်းၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇၼႆႉ ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇတၢင်းၵၢၼ် (Official language) ။ ၼႂ်းဝႅပ်ႉသၢႆႉတ် (Website) www.linguasphere 2004 ၼႆႉ လၢႆးငၢၼ်းဝႆႉဝႃႈ မီးႁူဝ်ၵူၼ်းၸႂ်ႉတိုဝ်း ၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈလႄႈၶႄႇတဝ်ႉၵၼ် 1,000 လၢၼ်ႉၼင်ႇၵၼ်။

ၵူၺ်းၵႃႈ ပိူင်ႈၵၼ်ၼႆႉ ၵႂၢမ်းၶႄႇၼႆႉၸႂ်ႉၼွၵ်ႈမိူင်းၶႄႇ ယင်းတိုၵ်ႉလဵၵ်ႉၵေႇဢေႇမၢင်။ ၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ ၼႆႉတႄႉ ၸွတ်ႇတူဝ်ႈလုမ်ႈၾႃႉ၊ ထိုင်တီႈႁွင်ႉႁဵၵ်ႈဝႃႈ ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇလူၵ်ႈႁိုဝ် ၽႃႇသႃႇလုမ်ႈၾႃႉ။
ပိူၼ်ႈၸႂ်ႉၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈၼမ်ၼႆႉ ၽူႈတႅမ်ႈထတ်းသၢင်ႁၼ်ဝႃႈ ယွၼ်ႉ-
1.ၵူၼ်းၶႂ်ႈႁဵၼ်းပၢႆးသႅၼ်ႉ (science) ႁိုဝ် ပၢႆးယႃႈယႃ (Medicine) ၼႆႉ မီးၼမ်၊ ၵမ်ႈၼမ်ၵေႃႈမီးၼႂ်းလိၵ်ႈ ဢိင်းၵလဵတ်ႈ။

2.ၽဵင်းၵႂၢမ်းလႄႈငဝ်းတူင်ႉ ဢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်းၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈၼႆႉၽႄႈလၢႆ။ 3.ဢိၼ်ႇတိူဝ်ႇၼႅတ်ႉ (IT) ။

4.ၵၢၼ်ၵႃႉၶၢႆ ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉၸႂ်ႉတိုဝ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၼမ်။

5.လွင်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈၶႂၢၵ်ႈမိူင်းမႃးၼႂ်းပၢၼ်ၵူႈပွၵ်ႈ ထိုင်တီႈပေႃးဝႃႈ ဢမ်ႇမီးတႃဝၼ်းတူၵ်း ၼႂ်းႁေႃသႅင် ၿရိတ်ႉတိသျ်ႉ (The sun never sets in the British Empire) ။

ၼွၵ်ႈသေၼၼ်ႉတႄႉ ၽူႈပိၼ်ႇၽႃႇသႃႇၶႂ်ႈထႅမ်ၼၼ်ႉ မီးၶေႃႈလဵဝ်။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈၵူၼ်းၸႂ်ႉတိုဝ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၼႆႉ မီးၼမ်ဝႆႉယဝ်ႉလႄႈ တႃႇတေႁႃၵူၼ်းၸႂ်ႉမႂ်ႇထႅင်ႈၼၼ်ႉ မၼ်းဢမ်ႇယၢပ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ

ပေႃးတူၺ်း လွင်ႈတၢင်းဢၼ်မီးႁူဝ်ၵူၼ်းၸႂ်ႉတိုဝ်း ဢိင်းၵလဵတ်ႈၼမ်ၼႆၸိုင် မၼ်းၵေႃႈပဵၼ်တီႈ လီဝူၼ်ႉထႅင်ႈဝႃႈ-

• ပေႃးၼႂ်းလိၵ်ႈႁဝ်းမီးလွင်ႈဢၼ်ပိူၼ်ႈၵူၼ်းၼမ်ၶႂ်ႈႁူႉၶႂ်ႈႁၼ်ၸိုင် ၸၢင်ႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းလိၵ်ႈႁဝ်းမႃး။
• ပေႃးၽဵင်းၵႂၢမ်းႁဝ်း ငဝ်းတူင်ႉႁဝ်း မီးၵူၼ်းထွမ်ႇၵူၼ်းတူၺ်းၼမ်ၵေႃႈ ၵူၼ်းမေႃၽႃႇသႃႇၵႂၢမ်း လၢတ်ႈႁဝ်းၵေႃႈၼမ်မႃးၸွမ်း။
• ၽႂ်ၶႂၢၵ်ႈမိူင်းလႆႈၵေႃႈ ဢဝ်ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈၽႃႇသႃႇမၼ်း မႃးၽႄႈတိူၼ်းပၼ်လႆႈ။
• ပေႃးၼႂ်းၵၢၼ်ၵႃႉၶၢႆ မီးၵူၼ်းၸႂ်ႉၼမ်ၵေႃႈ ၽႃႇသႃႇၼၼ်ႉ တၵ်းလႆႈတိုတ်ႉၸၼ်ၵူၼ်းၼွၵ်ႈၸိူဝ်ႉၶိူဝ်း ဢၼ်ၶႂ်ႈၵႃႉၶၢႆၼၼ်ႉ ၵႃႈလႆႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းယဝ်ႉ။ (မိူၼ်ၵႂၢမ်းၶႄႇ ပဵၼ်ယူႇယၢမ်းလဵဝ်)။

ၼွၵ်ႈသေၼၼ်ႉ တၢင်းၼႃႈၼၼ်ႉ ယင်းသိုပ်ႇၼႄဝႆႉဝႃႈ ၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈ ဢမ်ႇႁၢႆၵႂႃႇ မိူဝ်ႈၾရင်ႇသဵတ်ႈ (ပျင်ႇသဵတ်ႈ French) မႃးႁဵတ်းၶုၼ် 300 ပီပၢႆၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉဝႃႈၽႃႇသႃႇၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ ဢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း ၼႂ်းၵၢတ်ႇၼႂ်းသႃး ၼႂ်းတူင်ႇဝူင်းၵူၼ်းၼမ် (ဢမ်ႇၸႂ်ႈၵူၼ်းၸၼ်ႉသုင်) ၶဝ်ၼၼ်ႉ ယင်းပဵၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈ ၼႆၼၼ်ႉ ပဵၼ်တီႈလီဝူၼ်ႉတႄႉတႄႉ တႃႇတႆးႁဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉၼႆႉ ပေႃးဢဝ်ၼၵ်ႉ (ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇ) ၽႃႇသႃႇၶဝ်ဝႃႈၸိုင် မီးငဝ်ႈၶိူဝ်းဢမ်ႇလၢႆၶိူဝ်းၵူၺ်း မိူၼ်ၼင်ႇ

• ဢိၼ်ႇတူဝ်ႇ ယူးရူပ်ႉ (Indo-European)
• သၢႆႇၼူဝ်ႇ-တီႉပႅတ်ႉ (Sino-Tibetan)
• ဢႃႇၾရူဝ်ႇ-ဢေးသျိူဝ်း (Afro-Asiatic)
• ဢေႃးသထရူဝ်ႇၼီႊသျၼ်း (Austronesian)
• တႆး (Tai)
• ဢႄႇလ်တႆး (Altaic)
• မွၼ်း-ၶမႄး (Mon-Khmer)
• ၻရႃႇဝီႇတီႇယၼ်ႇ (Dravidian) ၸိူဝ်းၼႆႉ။

ဢိင်းၵလဵတ်ႈၼႆႉ ပႃးၼႂ်းငဝ်ႈၶိူဝ်းၽႃႇသႃႇလူင် ဢိၼ်တူဝ်ႇ ယူးရူပ်ႉ ဢၼ်လုၵ်ႉတီႈၸိုင်ႈမိူင်းယူးၶရဵၼ်း (Ukraine) ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉ ၽႄႈတိူၼ်းၵႂႃႇၵူႈတီႈၵူႈတၢင်းသေ ပဵၼ်မႃးၽႃႇသႃႇ-ၵျိူဝ်ႇမၼ်ႇ၊ ဢိတ်ႇတလီႇ၊ ၵရိၵ်ႉ၊ ဢိၼ်ႇတိယ၊ (သၼ်းသၵရိတ်ႉ) လႄႈ ၶႄႉလ် (Celt) ။ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈၵျိူဝ်ႇမၼ်ႇၵဝ်ႇၼၼ်ႉသေ ပဵၼ်မႃးဝႃႈၼႆ။
ပေႃးတူၺ်းဢဝ်ထွႆႈၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈ ငၢႆးငၢႆးၵၼ် တေႁၼ်ၼမ်-

ဢိင်းၵလဵတ်ႈ	သၼ်သၵရိတ်ႉ	လႃႇတိၼ်ႇ	ၵရိၵ်ႉ
Father	Petr	Pater	Pater
Mother	Matar	Mater	Mati
Brother	Bhratr	Brater	Phrater

ၽႃႇသႃႇဢၼ်မႃးၽႅဝ်တီႈမိူင်းဢိင်းၵလဵတ်ႈဢွၼ်တၢင်းသုတ်း ၼႂ်းၸူဝ်ႈၸႃႈ BC.500 သဵင်ႈၼႆႉတႄႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈၵျိူဝ်ႇမၼ်ႇ။ ပဵၼ်ၶႄႉလ်။ တင်းသွင်ၼႆႉ မိူဝ်ႈတႄႇမၼ်းပဵၼ်ၽႃႇသႃႇဢၼ်လဵဝ်သေတႃႉ ၼပ်ႉႁဵင်ႁဵင်ပီသေၽႅဝ်မႃး မိူင်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၵေႃႈ ပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်မႃး ပဵၼ်ၵႂႃႇၽႃႇသႃႇၽႂ်မၼ်းယဝ်ႉ။

ထိုင်မႃး AD 43 ရူဝ်ႊမႅၼ်ႊ (Romans) ၶဝ် မႃးယိုတ်းဢဝ်ၽႅၼ်လိၼ် ဢိင်းၵလဵတ်ႈ တီႈၶိူဝ်းၶႄႉလ်သေ ႁဵတ်းၶုၼ်ယူႇ 400 ပီ ၸမ်ၸမ်။ ပၢၼ်ၶဝ်ၼႆႉ ၽႃႇသႃႇလိၵ်ႈလၢႆးၵႂၢမ်းလၢတ်ႈလႃႇတိၼ်ႇ (Latin) ပဵၼ်မႃး ၽႃႇသႃႇတၢင်းၵၢၼ်၊ ပၵ်းပိူင်မၢႆမီႈၵေႃႈမီးမႃး။ မီးယေးပလိၵ်ႈ၊ မီးသဵၼ်ႈတၢင်းလႄႈဝဵင်းမႃး။
ဝၢႆးၼၼ်ႉ ရူဝ်းမႅၼ်းၶဝ်ထုၵ်ႇၶိူဝ်း ၵျိူဝ်ႇမၼ်ႇ ဢၼ်ပဵၼ်သဵၵ်ႇသၼ်ႇ (Saxon) တင်းဢႅင်းၵလိသ် (Angles) ၶဝ်မႃးတိုၵ်းတေႃးၼၼ်ႉ ဢမ်ႇပေႉလႆႈလႄႈ ၸင်ႇထွၼ်တပ်ႉထွၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢွၵ်ႇၵုၼ်ပရိတ်ႉတၼ်ႇ ၵႂႃႇၼႂ်းပီ AD 410 ။ (သွင်ၶိူဝ်းၼႆႉ ႁူမ်ႈၵၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ဢႅင်ႇၵလူဝ်ႇသႅၵ်ႇ သၢၼ်ႇ Anglo Saxon)
ၶိူဝ်းၵျိူဝ်ႇမၼ်ႇၶဝ်ၼႆႉ မႃးတင်ႈ 7 မိူင်း ႁေႃၶမ်းၼႂ်းၵုၼ်ပရိတ်ႇတၼ်ႇ။ ၵႂၢမ်းၶဝ်ၼႆႉႁွင်ႉဝႃႈ ဢိင်းၵလိသျ် (Englisc) ။ လုၵ်ႉတီႈၼၼ်ႈ မႃးႁူမ်ႈၵႂၢမ်းၶႄႉလ်/ ၵႂၢမ်းရူဝ်းမႅၼ်းသေ တႄႇပဵၼ်မႃးၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈ မိူဝ်ႈလဵဝ်ယဝ်ႉ။
ၵႂၢမ်းၶႄႉလ် ဢၼ်ၵိုတ်းယူႇတေႃႇယၢမ်းလဵဝ်သေ ၵူၼ်းႁူႉၸၵ်းၼမ်တေမီး လၼ်ႇတၼ်ႇ London
ထႅမ်ႊသ် Thames (ၸိုဝ်ႈမႄႈၼမ်ႉ) ပွင်ႇဝႃႈၼမ်ႉမိုတ်း
ၻူဝ်ႇဝိူဝ်ႇ Dover
ၶိူဝ်းၵျိူဝ်ႇမၼ်ႇ ဢၼ်ပဵၼ် ဢႅင်ႇၵလူဝ်ႇ သႅၵ်ႇသၼ်ႇ (Anglo-Saxon) ၶဝ်ၼႆႉ မႃးယူႇၵုၼ်ပရိတ်ႇတၼ်ႇ ပဵၼ်ႁူဝ်ၵူၼ်းၼမ်၊ ၸင်ႇဝႃႈၵႂၢမ်းၶဝ်ၼႆႉ ဢူမ်ဢိုၼ်ၵႂၢမ်းၼႂ်းပိုၼ်ႉတီႈ ဢၼ်မီးဝႆႉၵဝ်ႇၵဝ်ႇ မိူၼ်ၶႄႉလ် တင်း ရူဝ်းမႅၼ်း ၵႂႃႇတင်းၼမ် တေႃႇထိုင်ပီ 1066 ။

ၵႂၢမ်းရူဝ်းမႅၼ်း ဢၼ်ပဵၼ်လႃႇတိၼ်ႇၼႆႉတႄႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ သႅၵ်ႇသၼ်ႇ တင်းၼမ်ယွမ်းႁပ်ႉပဵၼ် ၶရိယၼ်ႇ ၵႂႃႇလႄႈ ဢဝ်ၸႂ်ႉတိုဝ်းထွႆႈၵႂၢမ်းမၼ်းတင်းၼမ် ႁၢၼ်ႉတေႃႇယၢမ်းလဵဝ်။ ၼမ်လိူဝ်သေၵႂၢမ်းၶႄႉလ်။ သႂ်ႇသႂ်ႇမႃး ၵႂၢမ်းလႃႇတိၼ်ႇၼႆႉ ဢဝ်ယဵၼ်းပဵၼ်ၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၵူၺ်းဢမ်ႇၵႃး၊ မိူၼ်မၢၼ်ႈ/ထႆး ၸႂ်ႉတိုဝ်းပႃႇလိ (Pali) မိူၼ်ပဵၼ်ၵႂၢမ်းၶဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ၊ ၶႂ်ႈၶူင်ဢွၵ်ႇထွႆႈၵႂၢမ်းမႂ်ႇၵေႃႈ ဢဝ်မႃးၸႂ်ႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ၵႂၢမ်းရူဝ်းမႅၼ်း ဢၼ်လုၵ်ႉတီႈလႃႇတိၼ်ႇမႃးၼၼ်ႉသေ မႃးပဵၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈလႄႈ ႁူႉၸၵ်းၵၼ်တင်းၼမ် မီးမိူၼ်ၼင်ႇ-

• monk မုၼ်ၸဝ်ႈ
• school ႁူင်းႁဵၼ်း
• chest တိူၵ်ႈၶူဝ်း
• spend ၸၢႆႇ တိုဝ်း
• turn ဝၢႆႇ/ ပဵၼ်ႇ

မိူဝ်ႈမုၼ်ၸဝ်ႈၶရိယၼ်ႇၶဝ် တႄႇၽႅဝ်မႃးၵုၼ်ပရိတ်ႇတၼ်ႇ ၼႂ်းပီ 597 ၼၼ်ႉတႄႉ ၶဝ်ၵေႃႈၸႂ်ႉတိုဝ်း လိၵ်ႈလႃႇတိၼ်ႇၵူၺ်း။ ယူႇတီႈၼၼ်ႈ တႃႇပိုၼ်ၽႄႈသႃႇသၼႃႇလႆႈငၢႆႈငၢႆႈၼၼ်ႉ ၶဝ်ၵေႃႈၸႂ်ႉတိုဝ်းတူဝ်လိၵ်ႈ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၵဝ်ႇ ဢၼ်ဢႅင်ႇၵလူဝ်ႇ သႅၵ်ႇသၼ်ႇ ၶဝ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း၊ ယွၼ်ႉသႃႇသၼႃႇလႄႈ လိၵ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈၵဝ်ႇ ၼၼ်ႉၵေႃႈ ၸွတ်ႇတူဝ်ႈၽႄႈလၢႆၵႂႃႇ။ (ဝၢႆးၼၼ်ႉ ပပ်ႉလႃႇတိၼ်ႇတင်းၼမ်ၼႆႉ လႆႈႁပ်ႉပိၼ်ႇၽႃႇသႃႇ ပဵၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၵဝ်ႇ)

လုၵ်ႉတီႈပၢၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ် တူၺ်းၶိုၼ်းပၢၼ်ၼၼ်ႉတႄႉ တေလႆႈႁၼ်ဝႃႈ ၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၵဝ်ႇ 85% ၼႆႉ ယွၼ်ႉၸႂ်ႉတိုဝ်းထွႆႈၵႂၢမ်းလႃႇတိၼ်ႇ ၵရိၵ်ႉ ၼမ်မႃးလႄႈႁၢႆလၢႆၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ တေလႆႈႁၼ်ဝႃႈ-

• တူဝ်လိၵ်ႈယင်းပဵၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈ။
• ထွႆႈၵႂၢမ်း ဢိင်းၵလဵတ်ႈၵဝ်ႇ ၼပ်ႉပၢၵ်ႇၵေႃႈ ၵိုတ်းၸႂ်ႉယူႇတေႃႇမိူဝ်ႈလဵဝ်၊ မိူၼ်ၼင်ႇ-

ၼႂ်းပီ 787 ၼႆႉ ဝႆးၶိင်း (Vikings) ဢၼ်ပဵၼ်ၶိူဝ်းၵျိူဝ်ႇမၼ်ႇ မိူၼ်ဢႅင်ႇၵလူဝ်ႇ သႅၵ်ႇသၼ်ႇၶဝ် ၶဝ်ႈတိုၵ်းၵုၼ်ပရိတ်ႇတၼ်ႇ။ ၶဝ်မႃးၽႅဝ်ၼႆႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈလႅၵ်ႈလၢႆႈမႃးထႅင်ႈ။
မိူၼ်ၼင်ႇ-

• ပေႃးၼမ်လိူဝ်ၼိုင်ႈသေ ပဵၼ်သွင်ၶိုၼ်ႈၼိူဝ်ၵႂႃႇ သႂ်ႇ s
• ပေႃးလၢတ်ႈလွင်ႈၶၢဝ်းယၢမ်းပူၼ်ႉၵႂႃႇ (past tense) ၵေႃႈ မႃးသႂ်ႇ ed တီႈထွႆႈၵရိယႃႇ (verb)
• ထွႆႈၵႂၢမ်း ဝႆးၶိင်း ဢၼ်ၵူၼ်းၼမ်ဢွၵ်ႇသဵင်ငၢႆႈလိူဝ်ၼၼ်ႉ ဢဝ်မႃးၸႂ်ႉတႅၼ်း ထွႆႈဢႅင်ႇၵလူဝ်ႇၵဝ်ႇ။
  တူဝ်ယၢင်ႇ- sister, bag, cake, die, egg, get, give, husband, leg, rock, same, take, window .
• ထွႆႈၵႂၢမ်းမၢင်ၶေႃႈၼႆႉ တီႈပွင်ႇမိူၼ်ၵၼ် ၸႂ်ႉၵိုၵ်းၵၼ်၊ ၸႂ်ႉၵႂႃႇၸႂ်ႉမႃး တီႈပွင်ႇမၼ်းၵေႃႈပိူင်ႈဢၼ်ၵႂႃႇၽွင်ႈ။ တူဝ်ယၢင်ႇ-

ၵႂၢမ်းၵဝ်ႇ	ၵႂၢမ်းဝႆးၶိင်း
Wish	want
sick	ill

• ထွႆႈၵႂၢမ်း ဢၼ်တႄႇလူၺ်ႈ sk ၼႆႉ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းဝႆးၶိင်းၶဝ်သေ ၸႂ်ႉတိုဝ်းယူႇတေႃႇမိူဝ်ႈလဵဝ်။ တူဝ်ယၢင်ႇ sky, skin, skist ၸိူဝ်းၼႆႉ။
• ထွႆႈၵႂၢမ်း မိူၼ် they, there, them ၵေႃႈ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းဝႆးၶိင်းယဝ်ႉ။

ၼႂ်းပီ 1,000 ၼႆႉ ၼေႃႇမႅၼ်ႇ (Norman) ၶဝ် လုၵ်ႉတီႈၼေႃႇမၼ်ႇတီႇ (Normandy) မိူဝ်ႈလဵဝ် ယူႇၼႂ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ ၶၢမ်ႈပၢင်ႇလၢႆႇ ယၢၼ် 21 လၵ်းသေမႃးတိုၵ်းပေႉ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်။

ပေႃးဢွင်ႇပေႉယဝ်ႉ လႆႈယိုတ်းတီႈလိၼ်တင်းၼမ်သေ မႅင်ႇပၼ်ၵူၼ်းလူင်ၼႂ်းမၼ်း။ ၵူၼ်းလူင်ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ သိုပ်ႇမႅင်ႇပၼ်တီႈလိၼ်တီႈလုၵ်ႈသိုၵ်းၶဝ်ထႅင်ႈ။ ၸင်ႇဝႃႈ ဝၢၼ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ (ဢႅင်ႇၵလူဝ်ႇ သႅၵ်ႇသၼ်ႇ) ၼိုင်ႈဝၢၼ်ႈၼႆႉ တေမီးၶုၼ်ဝၢၼ်ႈၼေႃႇမႅၼ်ႇၼိုင်ႈၵေႃႉ တင်း ၼႃႈႁိူၼ်းမၼ်း၊ ၵျွင်းမုၼ်ၸဝ်ႈၶရိယၼ်ႇၵေႃႈ ၵူၼ်းၼေႃႇမႅၼ်ႇၶဝ်မႃးတႅၼ်းသႂ်ႇ။ ပႃးၵၼ်ဢဝ်ၵႂၢမ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇတၢင်းၵၢၼ်ယူႇ 200 ပီပၢႆ။

ၼွၵ်ႈသေၵႂၢမ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈၵေႃႈ ၸႂ်ႉတိုဝ်းပဵၼ်တၢင်းၵၢၼ် ပဵၼ်လႃႇတိၼ်ႇ။
ပဵၼ်ၼႆသေတႃႉ ၶုၼ်ၼေႃႇမႅၼ်ႇၶဝ်ၼႆႉ သႂ်ႇသႂ်ႇမႃး ၸႂ်ႉတိုဝ်းၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈမႃးၼမ်လိူဝ်ၵႂၢမ်း ၾရင်ႇသဵတ်ႈ။ ယွၼ်ႉဝႃႈ-

• ၶုၼ်ၼေႃႇမႅၼ်ႇ ဢၼ်ႁဵတ်းၶုၼ်ၼိူဝ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်ၼႆႉ မႃးဢဝ်လုၵ်ႈဢဝ်မေးဢိင်းၵလဵတ်ႈ၊ ယူႇၼႂ်းၵႄႈ ဢိင်းၵလဵတ်ႈလႄႈ လုၵ်ႈလၢင်းၶဝ်ၵေႃႈၸႂ်ႉၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇတီႈၼိုင်ႈ၊ ၵႂၢမ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇတီႈသွင်။
• ၼႂ်းပီ 1204 ၼႆႉ ၼေႃႇမႅၼ်ႇၶဝ်သုမ်းၼႃႈလိၼ်ၶဝ် တီႈၼေႃႇမၼ်ႇတီႇ ပၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ။ ႁဵတ်းႁႂ်ႈသၢႆၵပ်းသိုပ်ႇတင်းသွင်ၾင်ႇၼႆႉ ဢဝ်ၶၢတ်ႇၵႂႃႇ။

3. ၵႂၢမ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ ဢၼ်ၼေႃႇမႅၼ်ႇၶဝ်ၸႂ်ႉတိုဝ်းၼႆႉ တၢင်းမိူင်းၾရင်ႇသဵတ်ႈၶဝ်ႁၼ်ဝႃႈ ၸၼ်ႉတႅမ်ႇ၊ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၶုၼ်ၼေႃႇမႅၼ်ႇတင်းၼမ် ဢမ်ႇၶႂ်ႈၸႂ်ႉၵႂၢမ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ မႃးပိၼ်ႇၸႂ်ႉဢိင်းၵလဵတ်ႈၼမ်မႃး။
4. တင်းသွင်မိူင်းၼႆႉ တိုၵ်းတေႃးၵၼ် 100 ပီပၢႆ (1337-1453) ။ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၶုၼ်ၼေႃႇမႅၼ်ႇၶဝ်ႁၼ် ၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈ ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇၸိုင်ႈမိူင်းမႃးတိၵ်းတိၵ်း။
5. ၼႂ်းပီ 1348-50 ပဵၼ်ၵႃႇလလူင်ၼႂ်းၵုၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈလႄႈ မီးၵူၼ်းတၢႆ 30% ။ ၵူၼ်းႁူႉၵူၼ်းမေႃ ၾရင်ႇသဵတ်ႈၶဝ်ပၢႆႈၵၼ်။ ႁဵတ်းၼၼ်သေ ႁူင်းႁဵၼ်း ၵျွင်းမုၼ်ၸဝ်ႈၸိူဝ်းၼႆႉ ၵူၼ်းမေႃၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် မႃးတႅၼ်းၶိုၼ်း။

ႁဵတ်းၼၼ်သေ ၼႂ်းပီ 1362 ၼႆႉ ၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ လႆႈထုၵ်ႇႁပ်ႉၸႂ်ႉမႃးၼႂ်းသၽႃးပႃႇလီႇမၼ်ႇ။ ထိုင် 1399 မႃး ႁႅၼ်ႇရီႇ တီႈ 4 (Henry IV) ဢၼ်ၶိုၼ်ႈၼင်ႈႁေႃၶမ်းၼႆႉ ပဵၼ်ႁေႃၶမ်းၸဝ်ႈ ဢၼ်လၢတ်ႈၵႂၢမ်း ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶိုၼ်းၵေႃႉဢွၼ်တၢင်းသုတ်းယဝ်ႉ။

ၵူၺ်းၵႃႈ ၼႂ်း 400 ပီပၢႆ ဝၢႆးၼေႃႇမႅၼ်ႇမႃးပဵၼ်ၶုၼ်ၼၼ်ႉ ၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈၵေႃႈ ပဵၼ်ဢၼ်လႅၵ်ႈလၢႆႈ မႃးၼမ်။

• ထွႆႈၵႂၢမ်း ၾရင်ႇသဵတ်ႈၼႆႉ ၶဝ်ႈမႃးတႅၼ်းထွႆႈၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၵဝ်ႇ ၼပ်ႉမိုၼ်ႇ။ တူဝ်ယၢင်ႇ chair, city, crime, government, medicine, music, palace, river, table, travel .
• ဢွၼ်တၢင်း ၼႃႇမဝိသေသၼ (adjective) လႄႈ ၼၢမ်ႇ (noun) ၶဝ်ၼႆႉ မီးတူဝ်ယိင်းတူဝ်ၸၢႆး (gender) မိူၼ်ၵႂၢမ်းၵျိူဝ်ႇမၼ်ႇ မိူဝ်ႈလဵဝ်။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဝၢႆးၼေႃႇမႅၼ်ႇ မႃးႁဵတ်းၶုၼ်ၼၼ်ႉ ႁၢႆလၢႆၵႂႃႇသေဢွၼ်ၵၼ်ၸႂ်ႉ The တႅၼ်းမူတ်း။

ထိုင်မႃး 1476 ၶိူင်ႈဢိတ်ႇလိၵ်ႈၽႅဝ်မႃးၵုၼ်ပရိတ်ႇတၼ်ႇ။ ႁဵတ်းႁႂ်ႈဢိတ်ႇဢွၵ်ႇလႆႈ ပပ်ႉတင်းၼမ်လႄႈ ႁဵတ်းႁႂ်ႈလိၵ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ ပိုၼ်ၽႄႈဢွၵ်ႇၸွတ်ႇတူဝ်ႈဝႆးလိူဝ် ထုတ်ႇတႅမ်ႈဢဝ် မိူၼ်ပၢၼ်ၵူႈပွၵ်ႈ။

ၵူၺ်းၵႃႈ ပၼ်ႁႃလူင်ဢၼ်ၼိုင်ႈၼႆႉၸိုင် တူဝ်လိၵ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈမႃးၵပ်းၵၼ်ဢွၵ်ႇသဵင် (spelling) ၼႆႉ ဢမ်ႇတၢႆတူဝ်၊ ၵဝ်ၵပ်းလၢႆးၼိုင်ႈ မႂ်းၵပ်းထႅင်ႈလၢႆးၼိုင်ႈ၊ ပဵၼ်ဝႆႉတင်းၼမ်၊ မၢင်ပွၵ်ႈၵူၼ်းၵေႃႉလဵဝ် တႅမ်ႈၸိုဝ်ႈတူဝ်ၵဝ်ႇ ယင်း ပွၵ်ႈၼိုင်ႈလႄႈထႅင်ႈပွၵ်ႈၼိုင်ႈ ဢမ်ႇမိူၼ်ၵၼ်ၵေႃႈမီး၊ ပႃးၸဵမ် ဝီႇလျိမ်ႇ သျဵၵ်ႉသပီးယိူဝ်း (Shakespeare) ဢၼ်ၸိုဝ်ႈယႂ်ႇၵွင်ႈလုမ်ႈၾႃႉ ယူႇတေႃႇယၢမ်းလဵဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၼႂ်းပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 16 ၼႆႉ ပေႃးၶႂ်ႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းႁူႉလွင်ႈလႂ်ၵေႃႈ ပိူၼ်ႈဢွၼ်ၵၼ်လူ လႃႇတိၼ်ႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ႁိုင်မႃးၵူၼ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ တင်းၼမ်တုၵ်းယွၼ်းမႃး ၶႂ်ႈလူဢၢၼ်ႇပပ်ႉ လႃႇတိၼ်ႇ/ ၵရိၵ်ႉၶဝ် ၼႂ်းၽႃႇသႃႇ ဢိင်းၵလဵတ်ႈ။ ႁဵတ်းၼၼ်သေ ၵၢၼ်ပိၼ်ႇၽႃႇသႃႇၵေႃႈၼမ်မႃး။ ဢိတ်ႇပပ်ႉပဵၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၵေႃႈ ၵူၼ်းလူမၼ်းၼမ်လိူဝ်ပပ်ႉလႃႇတိၼ်ႇ/ ၵရိၵ်ႉၶဝ်။

ယွၼ်ႉၼၼ်လႄႈ ၼၵ်ႉသႅၼ်ႉ (scientist) ၸိုဝ်ႈယႂ်ႇ ဢႆႇၸႅၵ်ႉၼိဝ်ႇတၼ်ႇ (Isaac Newton) ၼႆႉ မိူဝ်ႈပီ 1687 တႅမ်ႈပပ်ႉမၼ်း Principia ၼႂ်းၽႃႇသႃႇလႃႇတိၼ်ႇ၊ ၵူၺ်းၵႃႈ ဝၢႆးၼၼ်ႉ 15 ပီၵေႃႈတႅမ်ႈ Opsticks ပဵၼ်လိၵ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ။

ပဵၼ်ႁိုဝ်ၵေႃႈလၢႆး ပဵၼ်ႇၽႃႇသႃႇၼႆၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈဝႃႈ ႁဝ်းမီးထွႆႈၵႂၢမ်းၸေးသေ ပိၼ်ႇဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈ လႆႈၵူႈယိုမ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း ထွႆႈၵႂၢမ်းပိူၼ်ႈသေ ဢဝ်ထွႆႈၵႂၢမ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ယဵၼ်းပဵၼ်ၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈမႃး တင်းၼမ်။ တူဝ်ယၢင်ႇ-

ၵူၺ်းၵႃႈ ၵၢၼ်ယိုမ်ၸႂ်ႉထွႆႈၵႂၢမ်းပိူၼ်ႈၼႆႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈဝႃႈ ၵူၼ်းၵူႈၵေႃႉႁၼ်လီ။ ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈႁၼ်ဝႃႈ ဢဝ်ထွႆႈဢိင်းၵလဵတ်ႈၵဝ်ႇ မႃးၸႂ်ႉၶိုၼ်းၵေႃႈလႆႈ။

မိူၼ်ၼင်ႇ ၽိုၼ်ၿႆႇပိူဝ်ႇလ် (King James Bible) ဢၼ်ယဝ်ႉတူဝ်ႈမိူဝ်ႈ 1611 ၼႆႉ ဢမ်ႇယွမ်းၸႂ်ႉ ထွႆႈၵႂၢမ်းၽႂ်။ ဢဝ်ၵႂၢမ်းၵဝ်ႇမႃးၸႂ်ႉ၊ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈဝႃႈလူဢၢၼ်ႇယၢပ်ႇ။ 

ႁဵတ်းႁႂ်ႈပေႃးဢၢၼ်ႇဢွၵ်ႇသဵင်ၵေႃႈ လွႆႈလီ။ ၽႂ်ထွမ်ႇၵေႃႈပွင်ႇ။ မီးလၢႆၶေႃႈ ၼႂ်းပပ်ႉၼၼ်ႉ တေႃႇထိုင်ယၢမ်းလဵဝ် ၸႂ်ႉတိုဝ်းၵၼ်ယူႇၼႂ်း ၼွၵ်ႈဝတ်ႉၼွၵ်ႈဝႃး။ မိူၼ်ၼင်ႇ-

ၼႂ်းၵႃႈၽူႈတႅမ်ႈလိၵ်ႈလႄႈ မေႃၵႂၢမ်းတင်းလူင်ၼႂ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၼႆႉ တင်းၼမ်ႁၼ်ဝႃႈ သျဵၵ်ႉသပီးယိူဝ်း ပဵၼ်ၵေႃႉဢၼ်ၶႅၼ်ႇတီႈသုတ်း။ မၼ်းၼႆႉၶူင်ထွႆႈၵႂၢမ်းမႂ်ႇ မွၵ်ႈ 2,000 လႄႈ ၼမ်ႉၵႂၢမ်း (expression) တင်းၼမ်။ မိူၼ်ၼင်ႇ

ၾၢႆႇၼိုင်ႈတႄႉ ၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမႃးၵေႃႈ ဢမ်ႇပဵၼ်ပၵ်းပဵၼ်ပိူင် ပဵၼ်ဝႆႉၶွင်ၽႂ်လၢႆးမၼ်းမူတ်း၊ မိူၼ်တႆးႁဝ်းမိူဝ်ႈလဵဝ်ၼၼ်ႉလႄႈ မီးၵူၼ်းၽူႈယႂ်ႇ ႁၼ်လူင်ၶဝ် ႁႃတၢင်းၶိုင်ပွင် တႃႇတေၵမ်ၵုမ်းၽႃႇသႃႇ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်။

ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈၶႂ်ႈယိူင်ႈၾရင်ႇသဵတ်ႈ ၶဝ်ၵေႃႇတင်ႈၸုမ်းၵမ်ၵုမ်းထွႆႈၵႂၢမ်း (Academie Francaise) ။ ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈ ၶႂ်ႈႁႂ်ႈၵၢၼ်ၵပ်းတူဝ် (Spelling) လႄႈသင်၊ ၵရႅမ်ႇမႃႇ (Grammar) လႄႈသင်၊ ပဵၼ်ပိူင်လဵဝ်ၵၼ်။ ႁဵတ်းၼၼ်သေ ပပ်ႉလၢႆးၵပ်းတူဝ်မႄႈ၊ ပပ်ႉဢၽိထၢၼ်ႇ (dictionary) လႄႈပပ်ႉ ၵရႅမ်ႇမႃႇ ၸိူဝ်းၼႆႉတႄႇဢွၵ်ႇမႃး။

ၵမ်ႈၽွင်ႈမိူၼ် သႅမ်ႇမိဝ်ႇဢႄႇလ် ၵျွၼ်ႇသၼ်ႇ (Samuel Johnson) သမ်ႉႁၼ်ဝႃႈ လီၶူၼ်ႉၶိုၼ်းၵႂၢမ်းၵဝ်ႇ ၼႆသေ ၼႂ်း 1755 ၼႆႉ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇမႃး “ဢၽိထၢၼ်ႇ ၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈ (Dictionary of English Language) ပဵၼ်ဢၼ်ၶၢႆလီတႄႉတႄႉ။
ပေႃးဝႃႈၵူၼ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ ပီ 1800 လႆႈလၢတ်ႈတေႃႇၵၼ်တင်း ၵူၼ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ ပီ 2000 ၸိုင် တူၼ်းသဵင်လႄႈ ၵရႅမ်ႇမႃႇ တေဢမ်ႇပေႃးပၢႆႈပိူင်ႈၵၼ်။ ဢၼ်တေပိူင်ႈၼမ်ၼႆႉ ပဵၼ်ထွႆႈၵႂၢမ်းၸႂ်ႉၼၼ်ႉၵူၺ်း။

ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈဝႃႈ ၼႂ်း 100 ပီ ပူၼ်ႉမႃးၼႆႉၵူၺ်း ထွႆႈၵႂၢမ်းမႂ်ႇၼႆႉ ၵိူတ်ႇဢွၵ်ႇမႃးမွၵ်ႈ 100,000 ။ ယင်းပႆႇၼပ်ႉထိုင်ပီ 1800 ။ ထွႆႈဢၼ်တေႁူႉၸၵ်းၼမ်တေမီး-

လွင်ႈဢၼ်ထွႆႈၵႂၢမ်းမႂ်ႇ ၵိူတ်ႇဢွၵ်ႇမႃးၼမ်လႄႈၽႄႈၼမ်ၼႆႉၵေႃႈ ပႃးလူၺ်ႈၽိုၼ်ၶၢဝ်ႇ ရေႇတီႇယူဝ်ႇ ထီႇဝီႇ ငဝ်းတူင်ႉ ၽဵင်းၵႂၢမ်းလႄႈ ဢိၼ်ႇတိူဝ်ႇၼႅတ်ႉ ယဝ်ႉ။

ၼွၵ်ႈသေၼၼ်ႉၵေႃႈ ယွၼ်ႉၵူၼ်းၸႂ်ႉၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈၵႂႃႇၵေႃႇတင်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်း ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉ မိူၼ်ဢမႄႇရိၵႃး တင်း ဢေႃးသထြေးလျိူဝ်ႊၶဝ်ၼၼ်ႉၵေႃႈဝႃႈလႆႈ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ဢမႄႇရိၵၼ်ႇသမ်ႉ ဝၢႆးသေသိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈၵမ်းသွင်ယဝ်ႉ ပဵၼ်မႃးၸိုင်ႈမိူင်းဢဵၼ်ႁႅင်းယႂ်ႇ၊ ၸင်ႇဝႃႈၽႄႈတိူၼ်းၸွတ်ႇတူဝ်ႈၵႂႃႇ ၵူႈတီႈတီႈ။

ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလွင်ႈၼႆႉ ၸဝ်ႈႁၢၼ် (ယွင်ႁူၺ်ႈ) ပၼ်တၢင်းႁၼ်ထိုင်ၶေႃႈၼိုင်ႈ လီတွင်းမၢႆဝႆႉ-
“လၢတ်ႈမိူၼ် တႅမ်ႈမိူၼ် ပဵၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈ
တႅမ်ႈမိူၼ် လၢတ်ႈဢမ်ႇမိူၼ် ပဵၼ်ၶႄႇ
လၢတ်ႈမိူၼ် တႅမ်ႈဢမ်ႇမိူၼ် ပဵၼ်ၶိူဝ်းတႆး။
ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉ ၽႃႇသႃႇဢၼ်ၶဵင်ႇတႃႉဢိင်းၵလဵတ်ႈမႃးတင်းၼမ်ၼႆႉ ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇၶႄႇယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉဝႃႈ ၶႄႇပဵၼ်ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်း ဢၼ်ႁူဝ်ၵူၼ်းၼမ်တီႈသုတ်း၊ ၶူဝ်းၵႃႉၶူဝ်းၶၢႆၶႄႇၽႅဝ်ၵူႈတီႈ၊ ၽဵင်းၵႂၢမ်း ငဝ်းတူင်ႉၶႄႇၽႅဝ်ၵူႈတီႈ၊ ၸွင်ႇၵႂၢမ်းၶႄႇတေၸၢင်ႈပုတ်ႈတႅၼ်း ဢိင်းၵလဵတ်ႈပဵၼ်ၽႃႇသႃႇလုမ်ႈၾႃႉႁိုဝ်ၼႆ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းထၢမ်ၶေႃႈၼိုင်ႈ။

ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈၵိုတ်ႉဝႃႈ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၼႆႉ ၸၢင်ႈၽႄႈဢွၵ်ႇၵႂႃႇပဵၼ်လၢႆၽႃႇသႃႇထႅင်ႈ မိူၼ်ၼင်ႇ ၵႂၢမ်းၵျိူဝ်ႇမၼ်ႇၵဝ်ႇ ဢၼ်ပဵၼ်ငဝ်ႈၶွင်ၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈ။ ၵႂႃႇပဵၼ် Singlish တီႈသိင်ႇၵပေႃႇ၊ Taglish တီႈၾိလိပ်ႉပိၼ်း၊ Shan-glish တီႈမိူင်းတႆး။ ႁဵတ်းၵႂႃႇႁဵတ်းမႃး လၢတ်ႈတေႃႇၵၼ်တေပွင်ႇၵၼ်ၽွင်ႈ၊ ဢမ်ႇပွင်ႇၵၼ်ၽွင်ႈ။

မၢင်ၽဝ်ႇၵေႃႈတေသိုပ်ႇပဵၼ်ၽႃႇသႃႇလုမ်ႈၾႃႉၵႂႃႇထႅင်ႈတင်းႁိုင် ယူႇႁိုဝ် ? ။

ၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းထၢမ်ဢၼ်လီလဵပ်ႈႁဵၼ်းသေတွပ်ႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢၼ်လီလဵပ်ႈႁဵၼ်းသေတွပ်ႇလိူဝ်ၼႆႉသမ်ႉ ပဵၼ်ႁဝ်းမႃးႁူႉၸၵ်းပိုၼ်းၽႃႇသႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈယဝ်ႉၼၼ်ႉ ဝူၼ်ႉလႆႈၶေႃႈသင်ႇသွၼ် (Lesson) ၸိူင်ႉႁိုဝ် ပိူဝ်ႈတႃႇတေဢဝ်မႃးၸႂ်ႉတိုဝ်းၼႂ်းၵၢၼ်ၵႅတ်ႇၶႄႁႄႉၵင်ႈလႄႈ ပူၵ်းပွင်ၽႃႇသႃႇလိၵ်ႈတႆး ၵႂၢမ်းတႆးႁဝ်း ယႃႇႁႂ်ႈႁၢႆလႄႈသိုပ်ႇ ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမႂ်ႇသုင်ၵႂႃႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ဝူၼ်ႉလႆႈမိူဝ်ႈလႂ် ႁဝ်းၵေႃႈလီဢွၼ်ၵၼ်ၼင်ႈႁူမ်ႈၵၼ် ငူပ်ႉငိၵၼ်ႁႃတၢင်း ပိူဝ်ႈတႃႇတေတႅပ်းတတ်းပိူင် ၵႅတ်ႇၶႄႁႄႉၵင်ႈလႄႈ ပိူင်ပူၵ်းပွင်ၵႂႃႇၼၼ်ႉယူႇ။ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလွင်ႈၼႆႉ မူႇၸုမ်းၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉၵေႃႈႁူႉတၵ်း တေၸွႆႈထႅမ်ၵႂႃႇယူႇ။