တီႈမၢႆတွင်းပၢၼ်ပဵၼ်ဢူၺ်းလီ တူၼ်ႈမႆႉၵမ်ႉၵေႃႇၵူႈ (သွင်တူၼ်ႈ) ဢၼ်ၸဝ်ႈၼရေႊသူၼ် တင်း ၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ ၽုၵ်ႇဝႆႉႁူမ်ႈၵၼ် တိုၵ်ႉမီးယူႇတီႈႁူဝ်မိူင်း ပွတ်းသႅၼ်ဝီ ၸိုင်ႈတႆးပွတ်းႁွင်ႇတေႃႇ ယၢမ်းလဵဝ်။

ၵဵဝ်ႇၵပ်းလွင်ႈၼႆႉ ၶူးၸၢႆးၵျေႃႇ (ဢႃႇယု 64) ၶိူဝ်းၸဝ်ႈၾႃႉ ၶုၼ်သၢင်ႇတူၼ်ႈႁုင်း လၢတ်ႈၼႄဝႃႈ-  တူၼ်ႈမႆႉၵမ်ႉၵေႃႇ 2 တူၼ်ႈၼႆႉ  မီးတီႈႁူဝ်မိူင်း၊ ပေႃး လုၵ်ႉဝဵင်းဝဵင်းသႅၼ်ဝီဢွၵ်ႇၵႂႃႇတၢင်းၵုၼ်လူင် မီးတၢင်းၶႂႃမိုဝ်း၊ တီႈႁူဝ်မိူင်းၼႆႉ မီးတူၼ်ႈမႆႉ ၵမ်ႉၵေႃႇသွင်တူၼ်ႈၵူႈၵၼ်ဝႆႉ၊ မိူဝ်ႈလဵဝ် မီးႁူဝ်ႉလွမ်ႉဝႆႉ၊ မႆႉၵမ်ႉၵေႃႇ 2 တူၼ်ႈၼႆႉ ပဵၼ်ၸဝ်ႈၼရေးသူၼ် တင်းၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ ႁူမ်ႈၵၼ်ၽုၵ်ႇဝႆႉပဵၼ်တီႈ မၢႆတွင်း၊ တိုၵ်ႉမီးယူႇႁၢၼ်ႉတေႃႇမိူဝ်ႈလဵဝ်- ၼႆယဝ်ႉ။

တူၼ်ႈမႆႉၵမ်ႉၵေႃႇ 2 တူၼ်ႈၼႆႉ ၵူၼ်းထဝ်ႈၵူၼ်းၵႄႇလၢတ်ႈၼႄပိုၼ်းမၼ်းဝႃႈ- မိူဝ်ႈၸဝ်ႈၼရေး သူၼ်တင်း ၸဝ်ႈၶမ်း ၵၢႆႇၼွႆႉ လုၵ်ႉတီႈမိူင်းထႆး- မိူင်းတႆးပွတ်းၸၢၼ်း ၶိုၼ်ႈၵႂႃႇမိူင်းတႆးပွတ်းႁွင်ႇ တေႃႇပေႃးထိုင် မိူင်းသႅၼ်ဝီၼၼ်ႉ (ၸွမ်းတၢင်း လႆႈဢုပ်ႇဢူဝ်းသူၼ်းတုမ်ၸဝ်ႈၾႃႉၶဝ် ႁႂ်ႈပႃးၸွမ်းၾၢႆႇမၼ်းၸဝ်ႈ၊ မၢင်တီႈၵေႃႈလႆႈတိုၵ်း၊ မၢင်တီႈၵေႃႈဢမ်ႇလႆႈတိုၵ်း) ၸဝ်ႈၾႃႉၶဝ်ဢွၼ် ၵၼ်ႁပ်ႉသၸ်ႉၸႃႇတီႈ ၸဝ်ႈၼရေးသူၼ်။ ၵွပ်ႈၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉၸွႆႈပၼ်လႄႈ ၸဝ်ႈၼရေးသူၼ် ၵေႃႈ ၸူမ်း၊ ၶႃသွင်ၵေႃႉၸင်ႇၵွႆႈ မႃးၵိၼ်ၼမ်ႉသၸ်ႉၸႃႇၵၼ်သေ ၽုၵ်ႇဝႆႉတူၼ်ႈမႆႉၵမ်ႉၵေႃႇ ၸွမ်းၵၼ်- ၼႆယဝ်ႉ။

ၵွပ်ႈသင်လိူၵ်ႈၽုၵ်ႇတူၼ်ႈၵမ်ႉၵေႃႇၼၼ်ႉ တင်းၼမ်ဢွၼ်ၵၼ်ပၼ်တၢင်းႁၼ်ထိုင်ဝႃႈ တူၼ်ႈမႆႉၵမ်ႉ ၵေႃႇၼႆႉ ၵွပ်ႈပဵၼ် တူၼ်ႈမႆႉဢၼ် ၼေႃႇတူၼ်ၸဝ်ႈဢရိမဵတ်ႉတေႇယ တေမႃးပဵၼ်ပုတ်ႉထ/ၽြႃး တီႈတႂ်ႈတူၼ်ႈၵမ်ႉၵေႃႇ မိူဝ်းၼႃႈလႄႈ သွင်ၸဝ်ႈၸင်ႇႁူမ်ႈၵၼ်ၽုၵ်ႇတူၼ်ႈမႆႉၵမ်ႉၵေႃႇဝႆႉႁဵတ်း တီႈမၢႆတွင်း လွင်ႈလႆႈပဵၼ်ဢူၺ်းလီၵၼ်- ၼႆယဝ်ႉ။

ၼႂ်းပိုၼ်းၸဝ်ႈယၼ်ႇၾႃႉ (လၢၼ်ၶုၼ်သၢင်ႇတူၼ်ႈႁုင်း) တႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ ၸဝ်ႈၾႃႉမိူင်းထႆးၸွႆႈထႅမ်လႄႈ ၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉလႆႈ မိူင်း။ ပေႃးလႆႈမိူင်းယဝ်ႉ ၶုၼ်မၢၼ်ႈဢင်းဝ ၺွင်ႇယၢၼ်းမိၼ်း ယွၼ်းမႃးၶူဝ်းၶွင် ၾၢၵ်ႇတွၼ်ႈ။ လၢတ်ႈဝႃႈ ဢွၼ်တၢင်း ၵူႈပီပီ တၢင်းမိူင်းတႆးသၢၵ်ႈၶွၼ်ႇတီႈႁဝ်း၊ ပီၼႆႉၵေႃႈႁႂ်ႈသၢၵ်ႈ။ ထႅင်ႈၾၢႆႇၼိုင်ႈၵေႃႈ တၢင်းၶႄႇၵေႃႈယွၼ်းမႃးဝႃႈ ၵူႈပီပီတၢင်း မိူင်းတႆးသၢၵ်ႈၶွၼ်ႇတီႈႁဝ်း၊ ၵွပ်ႈၼၼ် ယႃႇပေႁႂ်ႈလႆႈယႃႉၾိင်ႈထုင်း၊ ႁႂ်ႈလႆႈသူင်ႇပၼ်ၶွၼ်ႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ ဢမ်ႇပၼ်တင်းသွင် ၾၢႆႇ။

ၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉလၢတ်ႈဝႃႈ- ဢၼ်ၸွႆႈထႅမ်ပၼ်ၵဝ်ၶႃႈလႆႈၶိုၼ်းမိူင်း ပဵၼ်ၸဝ်ႈၼရေးသူၼ်လႄႈ တေပၼ်ၶွၼ်ႇတီႈၸဝ်ႈ ၼရေးသူၼ်ၵူၺ်း၊ တေဢမ်ႇပၼ်တီႈသူၸဝ်ႈ။ ၵွပ်ႈၼၼ် တင်းၶႄႇတင်း မၢၼ်ႈ ႁူမ်ႈၵၼ်မႃးတိုၵ်းၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ။ မၼ်းၸဝ်ႈၵေႃႈ ၸင်ႇယွၼ်းတၢင်းၸွႆႈထႅမ်တီႈမိူင်းထႆး၊ ၸဝ်ႈၼရေးသူၼ် ၵေႃႈၶိုၼ်ႈၵႂႃႇ၊ ၵူၺ်းၵႃႈ မၼ်းၸဝ်ႈၸပ်းတၢင်း ပဵၼ်ၸွမ်းတၢင်းသေ လုသဵင်ႈ ၼွၼ်းၽႄးပႅတ်ႈတီႈမိူင်းႁၢင်၊ ပေႃးၸဝ်ႈၼရေးသူၼ်ၼွၼ်းၽႄးတီႈမိူင်းႁၢင်ၵေႃႈ ၼွင်ႉၸၢႆး မၼ်းၸဝ်ႈဢၼ်သိုပ်ႇၵွၼ်းသိုၵ်း ဢမ်ႇသိုပ်ႇၶိုၼ်ႈမိူင်းတႆးသေ ဢဝ်သိုၵ်းထွႆၶိုၼ်းတင်းမူတ်း၊ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉၵၢၼ်ႉ သိုၵ်းၵႂႃႇ-ၼႆယဝ်ႉ။

ၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉၼႆႉ ၵမ်ႈၽွင်ႈဝႃႈမၼ်းၸဝ်ႈၼွၼ်းၽႄးၼႂ်းပၢင်တိုၵ်း၊ ၵမ်ႈၽွင်ႈဝႃႈမၼ်းၸဝ်ႈပၢႆႈ ၵႂႃႇတၢင်း မိူင်းထႆး။ ၸဝ်ႈပၢႆးပိုၼ်း ပႃႈၼၢင်းၶိူဝ်းသႅၼ် ယၢမ်ႈလၢတ်ႈဝႃႈ မၼ်းၸဝ်ႈထွၼ်ဢွၵ်ႇဝၢၼ်ႈ မိူင်းသေ ၵႂႃႇသဵင်ႈမုၼ်ၼွၼ်းၽႄး တီႈမိူင်းၼၢႆး- ဝႃႈၼႆ။

ၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ တင်းၸဝ်ႈၼရေးသူၼ် (မႁႃရႃၸႃ)ၼႆႉ လႆႈၵႂႃႇပဵၼ်တူဝ်တႅၼ်းၽူႈၵၢၼ်ႉသိုၵ်း (ၶမ်းတၢႆတၢင်) တီႈႁူင် သႃဝတီ၊ ၵွပ်ႈဝႃႈ ၼႂ်းပီၶရိတ်ႉ 1555 ပေႃးၶုၼ်ႁေႃၶမ်းပယိၼ်ႇၼွင်ႇ တိုၵ်းပေႉဢႃႇဝယဝ်ႉၵေႃႈ ဢဝ်ၵႂႃႇၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ။ (မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ဢႃႇဝပဵၼ်တႆးၽွင်းငမ်း၊ ၸီႇတူႇၵျေႃႇထိၼ်ႇ ပဵၼ်တႆး၊ ၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ ၵႂႃႇမီးဝႆႉတီႈၼၼ်ႈ)။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ပယိၼ်ႇၼွင်ႇ ၶဝ်ႈတိုၵ်းပေႉဢယုတ်ႉထယႃး (မိူင်းထႆး)သေ ဢဝ်ၸဝ်ႈၼရေးသူၼ် ၵႂႃႇပဵၼ်တူဝ်တႅၼ်းၽူႈ ၵၢၼ်ႉသိုၵ်း ထႅင်ႈ။ ၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ တင်း ၸဝ်ႈၼရေးသူၼ် ၸင်ႇႁူႉၸၵ်းမိုတ်ႈၵိုဝ်းပဵၼ်ဢူၺ်းၵေႃႉ ၸမ်ၸႂ်ၵၼ်မႃး တီႈႁူင်သႃဝတီ။

ဝၢႆးပယိၼ်ႇၼွင်ႇၼွၼ်းၽႄးယဝ်ႉ ဢိင်ၼိူဝ်ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈ ၼၼ်ႇတပယိၼ်ႇ ႁၵ်းလင်ၶိုင်ႁဵတ်းႁၢႆႉ ၼိူဝ် ၸဝ်ႈၼရေးသူၼ် လႄႈ မၼ်းၸဝ်ႈၸင်ႇယၢတ်ႇၼမ်ႉပႅတ်ႈ ၶေႃႈၵတိသၸ်ႉၸႃႇ ဢၼ်လႆႈဝႆႉ ၵၼ်မႃးတင်း မၢၼ်ႈသေ ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ သၢၼ်ၶတ်းတိုၵ်းတေႃးမၢၼ်ႈၶိုၼ်း၊ ၽွင်းဢႃႇယု 35 ပီ။ ၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉၵေႃႈပႃးၸွမ်း၊ မၼ်းၸဝ်ႈတၼ်းလႆႈပဵၼ်ၶုၼ် မိူင်းသႅၼ်ဝီ ၶၢဝ်းတၢင်း 5 ပီ၊ တင်ႈတႄႇပီၶရိတ်ႉ 1600-1605 ၊ ယၢမ်းလဵဝ်လႆႈမႃး 413 ပီ။

တင်ႈတႄႇပီ 1605 မႃး တႆးလႆႈယူႇၾၢႆႇတႂ်ႈမၢၼ်ႈမႃး တေႃႇပေႃးထိုင် ပၢၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၶုၼ် မၢၼ်ႈပီ 1882 ၊ ထိုင်မႃး 1885 ဢိင်းၵလဵတ်ႈမႃးယိုတ်းဢႃႇဝ (ဢႃႇဝတႄႉၼႆႉ ဢမ်ႇမီးယဝ်ႉၵေႃႈ မၼ်းတလေးၼႆႉ ပိူၼ်ႈသိုပ်ႇႁွင်ႉဝႃႈ ဢႃႇဝ) ။ ပီ 1887 ဢိင်းၵလဵတ်ႈသိုပ်ႇၶိုၼ်ႈမိူင်းတႆး။

ၸွမ်းၼင်ႇ ၼႂ်းပပ်ႉၽိုၼ် ထႆးရူပ်းၽမႃႉ (ထႆးတိုၵ်းမၢၼ်ႈ) ပိုၼ်းထႆးတႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ- ၸဝ်ႈၼရေးသူၼ် ၼႆႉ မၼ်းၸဝ်ႈၽႄႇ ဢေႃးၸႃႇဢႃႇၼႃႇၵႂႃႇၵူႈတီႈၵူႈတၢင်း၊ မိူၼ်ၼင်ႇမိူင်းမွၼ်းၵေႃႈႁုပ်ႈယိုတ်းလႆႈ။ မိူင်းတႆးၵေႃႈ မႃးယူႇၾၢႆႇတႂ်ႈမၼ်းၸဝ်ႈ။ တေသိုပ်ႇၵႂႃႇဢဝ်ဢႃႇဝထႅင်ႈ။ (ၶၢဝ်းတၢင်းၵႂႃႇမိူင်းဢႃႇဝၼႆႉ ၵူႈပွၵ်ႈယၢမ်ႈ ၶိုၼ်ႈသိုၵ်းၵႂႃႇတၢင်းဝၼ်းတူၵ်း၊ ၵႂႃႇတၢင်းမွၼ်း ယဝ်ႉၸင်ႇၵွႆႈၶိုၼ်ႈၸူးတၢင်းဢႃႇဝ။ ပွၵ်ႈၵမ်းၼႆႉ ဢၢၼ်းၶိုၼ်ႈမိူဝ်းတၢင်းမိူင်းတႆးသေ ၸင်ႇၵႂႃႇယိုတ်းဢဝ်)၊ ၵူၺ်းၵႃႈ မၼ်းၸဝ်ႈၵႂႃႇၸပ်း တၢင်းပဵၼ် ၸွမ်းတၢင်းသေ သဵင်ႈမုၼ်တီႈမိူင်းႁၢင်။ ပေႃးဝႃႈ ၸဝ်ႈၼရေးသူၼ်သဵင်ႈမုၼ်ယဝ်ႉၵေႃႈ တၢင်းမၢၼ်ႈဝႃႈ ဢမ်ႇတၢပ်ႈၵူဝ်ၵိၼ်ၽႂ်ယဝ်ႉ ၼႆသေၸင်ႇၶိုၼ်ႈတိုၵ်းၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ၊ ၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇ ၼွႆႉၸင်ႇလႆႈၵၢၼ်ႉသိုၵ်း ၵႂႃႇ- ၼႆယဝ်ႉ။ (လွင်ႈၼႆႉတၢင်းထႆးဢမ်ႇလႆႈတႅမ်ႈဝႃႈ ၵႂႃႇၸွႆႈၸဝ်ႈၶမ်း ၵၢႆႇၼွႆႉ)။

ၼၢင်းၶိူဝ်းသႅၼ်ဝႃႈ ၸဝ်ႈၼရေးသူၼ်ၼႆႉ ဢၢၼ်းတႅၼ်းတီႈပယိၼ်ႇၼွင်ႇ၊ ၵွပ်ႈဝႃႈ ဝၢႆးပယိၼ်ႇၼွင်ႇ ၼွၼ်းၽႄးယဝ်ႉ လုၵ်ႈလၢင်းပယိၼ်ႇၼွင်ႇတႅၵ်ႇၵၼ်။ ၵေႃႉၼိုင်ႈၵိၼ်မိူင်းပေႇၵေႃႈပဵၼ်ၶုၼ်ပေႇ၊ ၵေႃႉၼိုင်ႈၵိၼ်မိူင်းတီႈဢႃႇဝၵေႃႈပဵၼ် ၶုၼ်ဢႃႇဝ၊ ၵေႃႉၼိုင်ႈၵိၼ်မိူင်းတီႈတွင်ႇငူႇၵေႃႈပဵၼ်ၶုၼ် တွင်ႇငူႇ၊ ၶဝ်ဢမ်ႇမႅၼ်ႈၵၼ်။ ၵမ်းလိုၼ်းသုတ်း ၼၼ်ႇတပယိၼ်ႇၵေႃႈ ၺႃးတိၺွပ်းသေတၢႆတီႈတွင်ႇ ငူႇ။ ဝၢႆးမႃး ၺွင်ႇယၢၼ်းမိၼ်း ၵေႃႉပဵၼ်ၶုၼ်ဢင်းဝ ၸင်ႇမီးဢေႃးၸႃႇ ႁႅင်းမႃး။