ယွၼ်ႉၵူၼ်းၸၢႆးၸိူဝ်းပဵၼ်ၸဝ်ႈၽူဝ်၊ ၵူၼ်းၼုမ်ႇၸိူဝ်း ပဵၼ်လုၵ်ႈလၢင်း ၵိၼ်ယႃႈၼမ်၊ ဢမ်ႇလႆႈသေ ဢၼ်ၼၢင်းယိင်း/မႄႈႁိူၼ်း မိူင်းပေႃႈ ၸႄႈဝဵင်းမူႇၸႄႈ ႁူမ်ႈၵၼ်ၶွတ်ႇၽွတ်ႈမူႇၸုမ်းၽဵဝ်ႈမူၺ်ႉယႃႈ မႃးၼၼ်ႉ ၾၢႆႇၼိုင်ႈၵေႃႈ ယွၼ်ႉပီႈဢၢႆႈၽွင်း တႅၼ်းၵူၼ်းမိူင်းပွတ်းၼၼ်ႉ ပၼ်ႁႅင်းၵေႃႈပႃး။

တင်ႈတႄႇလိူၼ်ဢေႃႊၵတ်ႉသ် (2012) မႃးၼႆႉ ၼၢင်းယိင်းမႄႈႁိူၼ်းၼုမ်ႇတၢင်းမိူင်းပေႃႈ၊ ၵိင်ႇၸႄႈ ဝဵင်းပၢင်ႇသၢႆး၊ ၸႄႈဝဵင်းမူႇၸႄႈ ၸိုင်ႈတႆးပွတ်းႁွင်ႇ၊ ၵမ်ႈၼမ်ပဵၼ်မႄႈႁိူၼ်းၼုမ်ႇ/ၶၢဝ်ႉ ၶွတ်ႇၽွတ်ႈ ၵေႃႇတင်ႈ မူႇၸုမ်းၼၢင်းယိင်းၼႂ်းဝၢၼ်ႈ 200 ၵေႃႉပၢႆ ၶွၼ်ႈႁႅင်းၵၼ်ၽဵဝ်ႈယႃႈမဝ်းၵမ်။ ပေႃးငိၼ်း ၶၢဝ်ႇၵူၼ်းၵႃႉယႃႈၼႂ်းဝၢၼ်ႈ  မိူၼ်ၼင်ႇႁိူၼ်းလႂ်ၵႃႉယႃႈ/ၵႃႉၶၢႆ ယႃႈယွႆႈ ၵေႃႉၼၼ်ႉၵေႃႉၼႆႉ ႁိူၼ်းၼၼ်ႉႁိူၼ်းၼႆႉ ၸိူဝ်းၼႆႉ ဢွၼ်ၵၼ်ၵႂႃႇဝႅတ်ႉလွမ်ႉ၊ တိၺွပ်း ၵူၼ်းၵႃႉယႃႈဝႆႉသေ သွၵ်ႈတဝ် ၶူၼ်ႉႁႃၸွမ်းႁိူၼ်း တၢင်းၼွၵ်ႈတၢင်းၼႂ်း၊ ပေႃးလႆႈယႃႈမႃးယဝ်ႉ ဢဝ်ၵႂႃႇၽဝ်ၼႄၵၢင်ဝၢၼ်ႈပၢၵ်ႇၼႃႈ ၵူၼ်း တင်းၼမ်။ ၵူၼ်းၸိူဝ်းသူႇယႃႈ ၵိၼ်ယႃႈၵေႃႈ လႆႈငိၼ်းဝႃႈ ႁဵတ်းပၼ်ပႃးႁူင်းတိုတ်းယႃႈ- ၼႆယဝ်ႉ။

ၸွမ်းၼင်ႇၼႂ်းၽိုၼ်ႁၢႆးငၢၼ်းၶွင်ၸုမ်းၼၢင်းယိင်း ဢွၵ်ႇဝႆႉၼၼ်ႉ ၼႂ်းၸႄႈဝဵင်းမူႇၸႄႈ မီး 8 ဢိူင်ႇ၊ 32 ဝၢၼ်ႈ၊ ၼႂ်းၼႆႉ ပႃးတင်းဢိူင်ႇမိူင်းပေႃႈ။ တင်းသဵင်ႈမီးႁူဝ်ၵူၼ်း 10,755 ၊ လင်ႁိူၼ်းမီး 2,600 ၊ ၵူၼ်းၵိၼ်ယႃႈ တိတ်းယႃႈမီးမွၵ်ႈ 2,000 ပၢႆ၊ (ၽတ်ႉၽဵင်ႇ ယင်ႇတႅၵ်ႈ 1 ႁိူၼ်း 1 ၵေႃႉ)၊ ၵူၼ်းၶၢႆ ယႃႈယွႆႈ တင်းမူတ်းမီး 40 ၸဝ်ႈပၢႆ၊ ၼိုင်ႈၸဝ်ႈလႆႈသႂ်ႇပၼ်ၶွၼ်ႇတီႈပလိၵ်ႈ မၢၼ်ႈ 1 လိူၼ် 400,000 ပျႃး- ၼႆယဝ်ႉ။

ၵူၼ်းၼႂ်းပိုၼ်ႉတီႈလၢတ်ႈဝႃႈ- လွင်ႈတၢင်းဢၼ်ႁဵတ်းႁႂ်ႈမီးၵၢၼ်ၵႃႉၶၢႆယႃႈ/ၵူၼ်းၵိၼ်ယႃႈတိတ်းယႃႈ ၼမ်လိူင်ႇမႃးၼၼ်ႉ ပိူင်လူင်မၼ်း ယွၼ်ႉၵူၼ်းၼႂ်းဝၢၼ်ႈ 1.ပဵၼ်သိုၵ်းပဵၼ်သိူဝ်။ 2.ဢမ်ႇမီးမၢႆမီႈ ၽွင်းငမ်း။ 3.ၸဝ်ႈၼႃႈ တီႈၽူႈႁၢပ်ႇၵိုတ်ႉ ၵၢၼ်ၼႂ်းဝၢၼ်ႈၼႂ်းဢိူင်ႇၸိူဝ်းၼႆႉ ဢမ်ႇမီးငိုၼ်းလိူၼ်၊ ၸိူဝ်းမီးၵေႃႈ ငိုၼ်းလိူၼ်ဢေႇ၊ ဢမ်ႇပေႃးၵိၼ်/လဵင်ႉၼႃႈႁိူၼ်း။ ၵွပ်ႈၼၼ် လွင်ႈပူၼ်ႉပႅၼ်မၢႆမီႈ (Corruption) ၵိၼ်ငိုၼ်းၼွၵ်ႈပၵ်းၼွၵ်ႈပိူင် ၼၼ်ႉ တႄႇလုၵ်ႉတီႈၸဝ်ႈၼႃႈတီႈၶဝ်မႃး။

မိူၼ်ၼင်ႇတီႈမိူင်းပေႃႈ မီးပလိၵ်ႈ၊ ပီႇတုၸိတ်ႉ တင်းၽူႈၵွၼ်းဝၢၼ်ႈဢိူင်ႇ။ ပလိၵ်ႈလႆႈငိုၼ်းလိူၼ် ဢေႇ၊ ပီႇတုၸိတ်ႉ ဢမ်ႇလႆႈ၊ ၽူႈၵွၼ်းဝၢၼ်ႈဢိူင်ႇၵေႃႈဢမ်ႇလႆႈ။ ၵပ်းၵၢႆႇလွင်ႈၼႆႉ ၵွပ်ႈပိုင်ႈဢိင်ယူႇ သဝ်းၸွမ်းလႅၼ်လိၼ်၊ ၵႃႈၶၼ်ၶူဝ်းၵုၼ်ႇ သိၼ်ၵႃႉသမ်ႉသုင်လႄႈ ၸင်ႇႁဵတ်းႁႂ်ႈမီးမႃးလွင်ႈပူၼ်ႉ ပႅၼ်မၢႆမီႈသေ ၵႃႉၶူဝ်းၶွင် ၽိတ်းမၢႆမီႈ၊ ပိုတ်ႇၵၢၼ်တေႃႇလွင်း၊ ၵႃႉယႃႈမဝ်းၵမ်ၸိူဝ်းၼႆႉ။

ဢွၼ်တၢင်း ၼႃႈတေၵေႃႇတင်ႈမူႇၸုမ်း မိူဝ်ႈပီ (2012)ၼႆႉ  ပီၵၢႆ (2011) ၵေႃႈ 1.မီးၵၢၼ်တိၺွပ်း ၵူၼ်း ၵႃႉၶၢႆယႃႈမႃးယူႇ၊  ပေႃးတိၺွပ်းယဝ်ႉၵေႃႈမၢပ်ႇမႂ်/ ၾၢင်ႉသတိသေပွႆႇပၼ်ၶိုၼ်း။ 2.မီးၵၢၼ် သူင်ႇၶၢဝ်ႇ လွင်ႈၵူၼ်းၵႃႉယႃႈၸိူဝ်းၼႆႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ သမ်ႉမီးၵၢၼ်လၵ်ႉလွမ်ၶႃႈႁႅမ်ပႅတ်ႈၵူၼ်းသူင်ႇ ၶၢဝ်ႇလႄႈ ဝၢႆးၼႆႉဢမ်ႇမီး ၵူၼ်းသူင်ႇၶၢဝ်ႇ၊ ၵၢၼ်ၵႃႉၶၢႆယႃႈၽႄႈတိူၼ်းမႃး၊ ၵူၼ်းတိတ်းယႃႈလိူင်ႇ ၼမ်မႃး။

လွင်ႈတၢင်းၼၢင်းယိင်း/မႄႈႁိူၼ်းၼုမ်ႇၶဝ် ဢူတ်းယိူၼ်ႉဢမ်ႇလႆႈသေ ထိုင်တီႈပေႃးလႆႈတင်ႈမူႇၸုမ်း ၽဵဝ်ႈယႃႈမႃးၼႆႉ ၵွပ်ႈၵူၼ်းၸၢႆးၸိူဝ်းပဵၼ်ၸဝ်ႈၽူဝ်၊ လုၵ်ႈလၢင်းၸိူဝ်းပဵၼ်ၵူၼ်းၸၢႆး ပႃးၸဵမ်ၸိူဝ်း တိုၵ်ႉၶဝ်ႈႁူင်းႁဵၼ်း ဢွၼ်ၵၼ်ၵိၼ်ယႃႈ တိတ်းယႃႈ၊ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၼၢင်းယိင်း မႄႈၸဝ်ႈႁိူၼ်းလႆႈႁဵတ်း ၵၢၼ်ႁႃလဵင်ႉၼႃႈႁိူၼ်း၊ ၵမ်ႈၽွင်ႈ တိတ်းၼီႈတိတ်ႇၶွတ်ႇၵေႃႈမီး။ ၼွၵ်ႈသေၼၼ်ႉ ၽွင်းၼၢင်းယိင်း ၵႂႃႇႁဵတ်းၵၢၼ်ၵၢင်ဝၼ်းၵေႃႈ ပေႃးဢမ်ႇမီး ၵႃႈယႃႈ၊ ၸိူဝ်းပဵၼ်ၵူၼ်းၸၢႆးယူႇတၢင်းႁိူၼ်း ဢဝ်ၶဝ်ႈ သၢၼ်ၵႂႃႇၶၢႆၵိၼ်၊ ၽိူဝ်ႇၼၢင်းယိင်း ၵႂႃႇႁႆႈၵႂႃႇၼႃးပွၵ်ႈမႃး မႃးႁႃႁုင်ႈၶဝ်ႈ ၶဝ်ႈသၢၼ်ဢမ်ႇမီးၸိူဝ်းၼႆႉ ၵေႃႈမီးမႃး။ ၵူၼ်းၸၢႆးမၢင်ၵေႃႉ ဢၼ်ဢဝ်ဝႂ်ၵပ်းတူဝ် (မၢတ်ႈပုင်ႇတိၼ်ႇ)ၵႂႃႇႁႃၵမ်ႉႁႃငၢမ်ႇၵိၼ် ယႃႈၵေႃႈမီး- ၼႆယဝ်ႉ။

ၵွပ်ႈၼၼ် ႁိူၼ်းၸိူဝ်းမီးဝႆႉၶူဝ်းငိုၼ်းၶူဝ်းၶမ်း၊ ၶဝ်ႈသၢၼ်၊ ၶူဝ်းၼုင်ႈလီလီၸိူဝ်းၼႆႉ ပေႃးမႄႈၸဝ်ႈ ႁိူၼ်း ၶဝ်တေဢွၵ်ႇၵႂႃႇ ႁဵတ်းၵၢၼ်ၸိုင် ယင်းလႆႈလၵ်ႉဢဝ်ၵႂႃႇၾၢၵ်ႇဝႆႉတီႈ ႁိူၼ်းပီႈႁိူၼ်းၼွင်ႉ/ၵူၼ်း ယူႇႁိမ်းၵိၼ်ၸမ် ၵၼ်လူးၵွၼ်ႇ- ၼႆယဝ်ႉ။

ဢိင်လူၺ်ႈလွင်ႈတၢင်းလၢႆလွင်ႈၸိူဝ်းၼႆႉသေ ထိုင်မႃးပီ 2012 ၼႆႉ ၼၢင်းယိင်းၶဝ်ႁၼ်ဝႃႈ ပေႃးဢမ်ႇ သၢၼ်ၶတ်းယႃႈ မဝ်းၵမ်ဢမ်ႇပဵၼ်၊ ပေႃးတူဝ်ႁဝ်းဢမ်ႇလုၵ်ႉႁဵတ်းၵူၺ်းသေ ၵုမ်ႇမၢင်ႇၵိူဝ်းပိုင်ႈဢိင် ၸဝ်ႈၼႃႈတီႈ မၢၼ်ႈၵူၺ်းဢမ်ႇလႆႈယဝ်ႉ-ၼႆသေ ၵေႃႉပဵၼ်ၼၢင်းသွႆႈ (ဢႃႇယု 80) ၸင်ႇဢွၼ်ႁူဝ် ၵေႃႇတင်ႈ ၶွတ်ႇၽွတ်ႈ မူႇၸုမ်းၽဵဝ်ႈယႃႈမႃး။ ၾၢႆႇၼိုင်ႈၵေႃႈ ဢၼ်တင်ႈမူႇၸုမ်းၽဵဝ်ႈယႃႈမႃးလႆႈၼႆႉ ယွၼ်ႉၵေႃႉပဵၼ်ပီႈဢၢႆႈၵဵင်ႇမႆ (ၽွင်းတႅၼ်းၵူၼ်းမိူင်း ၶဵတ်ႇလိူၵ်ႈတင်ႈမၢႆ 2 မူႇၸႄႈ၊ သၽႃးၸႄႈမိူင်း၊ ပႃႇတီႇသၢင်ႇသီႈ) ပၼ်ႁႅင်းၵေႃႈပႃး- ၼႆယဝ်ႉ။

လွၵ်းလၢႆးၽဵဝ်ႈယႃႈၵမ်းၼႆႉၵေႃႈ ပေႃးလႆႈငိၼ်းၶၢဝ်ႇဝႃႈၵူၼ်းဝၢၼ်ႈႁိူၼ်းလႂ်ၵႃႉၶၢႆယႃႈမဝ်းၵမ်ၸိုင် ဢွၼ်ၵၼ်ၵႂႃႇ ဝႅတ်ႉႁိူၼ်း/ ၶဝ်ႈႁိူၼ်း/ တိၺွပ်းၸဝ်ႈႁိူၼ်းသေ သွၵ်ႈႁိူၼ်း၊ ပေႃးတိၺွပ်းလႆႈယႃႈ ယဝ်ႉ မီးၵၢၼ်ၾၢင်ႉတိူၼ် ပၼ်သတိ၊ ဢမ်ႇတိၺွပ်း။ ယႃႈၸိူဝ်းတိလႆႈတင်းသဵင်ႈ ဢဝ်ၽဝ်ပႅတ်ႈ။ ပူၼ်ႉမႃးမိူဝ်ႈဝၼ်းထိ 26/09/12 ၊ ၸွမ်းၼင်ႇၼပ်ႉသွၼ်ႇတူၺ်းၵႃႈၶၼ်မႅၼ်ႈ ငိုၼ်းၻေႃႊလိူဝ်ႊမွၵ်ႈ 7,000 ၊ ၶၼ်ငိုၼ်းမၢၼ်ႈမိူဝ်ႈလဵဝ် တူၵ်းမွၵ်ႈ 5,950,000 ပျႃး။

မိူင်းပေႃႈ ၸႄႈဝဵင်းမူႇၸႄႈၼႆႉ ပဵၼ်ပိုၼ်ႉတီႈၼႃႈလိၼ်ၸုမ်းပီႇတုၸိတ်ႉ (မိူင်းပေႃႈ) ဢၼ်ၵဵင်မႆႇ ပဵၼ်ႁူဝ်ၼႃႈ ၵုမ်းၵမ်ဝႆႉ။ ၵဵင်မႆႇ (ၸၢဝ်းၶၢင်)ၼႆႉ ဢွၼ်ၼႃႈပီ 1998 ပဵၼ်လွၼ်ႉၵႅၼ်ၸွႆႈထႅမ် ပႃႇတီႇ ၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႊ မိူင်းမၢၼ်ႈ (CPB) တင်း ၸုမ်းၶၢင် (KIA) ပွတ်းမိူင်းၵူဝ်း။ ပၢၼ်ၸုမ်းမိူင်းၵူဝ်းၵိုတ်း သိုၵ်း (MDA) ႁိူင်းၼၼ်ႉ  ပဵၼ်ၸဝ်ႈပေႃႈၵႃႉယႃႈ/ႁဵတ်းယႃႈသေ ၸိုဝ်ႈယႂ်ႇယွၼ်ႉယႃႈမဝ်းၵမ်မႃး၊ ၶဝ်ႈၶေႉလိူၵ်ႈတင်ႈ 2010 ၶဵတ်ႇလိူၵ်ႈ တင်ႈမၢႆ 2 ၸႄႈဝဵင်းမူႇၸႄႈ (သၽႃးၸႄႈမိူင်း)၊ ပေႉၵၢၼ်လိူၵ်ႈ တင်ႈ ပဵၼ်မႃးၽွင်းတႅၼ်းမိူင်းတႆးႁၢၼ်ႉတေႃႇမိူဝ်ႈလဵဝ်။