ၸပ်းသူပ်းၸပ်းပၢၵ်ႇလၢတ်ႈၸွမ်းပိုၼ်းပဵၼ်မႃးၸဵမ်မိူဝ်ႈမိုၼ်ႉသိုၼ်းၵွၼ်ႇ ၼပ်ႉသွၼ်ႇလႆႈမိူဝ်ႈပၢၼ်ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ ဢၼ်ၶွၼ်ႈႁႅင်းတုမ်ႇၵႅၼ်ႇ မီးတၢင်းၵတ်ႉၶႅၼ်ႇႁွမ်ႁႅင်းမႄႇဢၼႃးၸၵ်ႇ(ဢႃႇၼႃႇၸၢၵ်ႈ)ၶႂၢၵ်ႈၽႅၼ်ႇလိၼ်လႆႈၵႂၢင်ႈၶႂၢင် မႃးသေ ႁဵၵ်ႈၶၢၼ်လိုဝ်းႁူင်ၵၼ်မႃး “တႆးၶိူဝ်းယႂ်ႇ တႆးၶိူဝ်းယႂ်ႇ” ယင်းတိုၵ်ႉၸပ်းသူပ်းၸပ်းပၢၵ်ႇ ၾင်ယူႇၼႂ်းမၢၵ်ႇႁူဝ်ၸႂ် လူင်တႆး တေႃႇႁၢၼ်ႉမိူဝ်ႈလဵဝ်။


ဝၢႆးသေၼၼ်ႉမႃး ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးၵေႃႈသုမ်းၵၢၼ်ႉသိုၵ်းၶႄႇ တႅၵ်ႇၽၢႆႉယၢႆႈၽူင်ႉတိုၼ်ႇပၢႆႈၽၢတ်ႇၽီႈၽၢတ်ႇၽႄၵၼ်ၵႂႃႇ ၵေႃႉႁူးၵေႃႉတၢင်း ၵေႃႉဝၢၼ်ႈၵေႃႉမိူင်း ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈပၢႆႈၵႂႃႇတၢင်းၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းတူၵ်း ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈပၢႆႈၵႂႃႇတၢင်း ၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ မၢင်ၸိူဝ်းၵေႃႈၵႂႃႇၵေႃႇတင်ႈလႆႈမိူင်းႁင်းၶေႃ ၸိူင်ႉၼင်ႇတႆးထႆး တႆးဢၢႆႈလၢဝ်း ၵမ်ႈၽွင်ႈသမ်ႉ ၵႂႃႇၸိမ်ယူႇၸွမ်းပိူၼ်ႈၸိူင်ႉၼင်ႇ တႆးဢသ်သမ် ဢႃးႁူမ်၊ တႆးၶၢဝ်ၼႂ်းဝႅတ်ႉၼၢမ်း လႄႈၵမ်ႈၽွင်ႈၵိုတ်းၶၢင်ႉၶမ်ယူႇ ၼႂ်း မိူင်းၶႄႇ သူၼ်ႇတႆးလူင်တႄႉ လူင်းမႃးၵေႃႇတင်ႈလႆႈမိူင်းႁင်းၶေႃၼႂ်းၸိုင်ႈတႆးယၢမ်းလဵဝ် ၵူၺ်းၵႃႈပဵၼ်မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉ လဵၵ်ႉလဵၵ်ႉဢွၼ်ႇဢွၼ်ႇၽႂ်မၼ်း ဢမ်ႇႁူမ်ႈၵၼ်ပဵၼ်ၸိုင်ႈမိူင်းလဵဝ်။

ၵူၺ်းၵႃႈတႆးထႆးၵေႃႈၼင်ႇၼၼ်ၵူၺ်း ႁူမ်ႈဝႃႈမႃးၵေႃႇတင်ႈပဵၼ်မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉႁင်းၽႂ်ႁင်းမၼ်း ပဵၼ်ၸဝ်ႈမိူင်းၽွင်းငမ်း ၶွင်ၽႂ်ၶွင်မၼ်းၵူၺ်းလႄႈ ၸင်ႇဝႃႈမၢၼ်ႈဢမ်ႇၵူဝ်ၵိၼ်။ ယွၼ်ႉၼၼ်ႉမၢၼ်ႈၸင်ႇဢဝ်ႁႅင်းၶဝ်ႈတိုၵ်းယိုတ်းမိူင်း လၢႆႁူဝ် မိူင်း တေႃႇထိုင်ပေႃးတိဢဝ်ၸဝ်ႈသုၵလ်းလယႃးၵႂႃႇႁဵတ်းမေးသေဢဝ်ၼွင်ႉၸၢႆးၵေႃႉပဵၼ်း ၸဝ်ႈၾႃႉၼရေးသူၼ်ၵႂႃႇ ပဵၼ်တူဝ်ၵၼ်ႈၼွင်ႇယူႇၼႂ်းႁၢင်ႈၼႂ်းႁေႃထိုင်ပေႃးယႂ်ႇယဝ်ႉ ၸင်ႇလၵ်ႉပၢႆႈဢွၵ်ႇမႃးၶိုၼ်းလုၵ်ႉၾိုၼ်ႉမၢၼ်ႈ ပိူဝ်ႈပူတ်းပွႆႇ ၵွပ်ႇၵူႈၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်း။ တေႃႇသိုပ်ႇမႃးထိုင်ပၢၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉတၢၵ်ႇသိၼ်ၵေႃႈ တိုၵ်ႉလႆႈလိုပ်ႈတိုၵ်းမၢၼ်ႈၶႂၢၵ်ႈမိူင်း ဢမ်ႇယဝ်ႉဢမ်ႇတူဝ်ႈတေႃႇထိုင်မိူင်းလႆႈပူတ်းပွႆႇ။


ၸိူင်ႉႁိုဝ်ၵေႃႈလီ ၵၢၼ်လုၵ်ႉၾိုၼ်ႉမၢၼ်ႈၶွင်မိူင်းထႆးယၢမ်းၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉၵွပ်ႈဢမ်ႇၽွမ်ႉၵၼ် ဢမ်ႇၸွႆႈၵၼ် ဢမ်ႇပဵၼ် ၼမ်ႉၼိုင်ႈၸႂ်လဵဝ်ၵၼ်လႄႈ ထုၵ်ႇမၢၼ်ႈပူၼ်ႉပႅၼ်ႁုပ်ႈယိုတ်းဢဝ် မိူင်းဢွၼ်ႇမိူင်းဢီႈ မိူင်းလဵၵ်ႉမိူင်းၼွႆႉတေႃႇထိုင် ၵရုင်းသီဢယုထယႃး။


ယွၼ်ႉၼၼ်ႉ ၽူႈၼမ်းၵၢၼ်သိုၵ်းၸင်ႇႁွင်ႉဢဝ်ႁူဝ်မိူင်းတင်းလၢႆၽွမ်ႉၵၼ်ပဵၼ်ဢၼ်ၼိုင်ႈဢၼ်လဵဝ် ၽႂ်ဢမ်ႇယွမ်း ၶဝ်ႈပႃးၵေႃႈ ဢဝ်သိုၵ်းၶဝ်ႈယိုတ်းမိူင်းၼၼ်ႉ ႁူမ်ႈပဵၼ်မိူင်းၼိုင်ႈမိူင်းလဵဝ်ၸင်ႇလိုပ်ႈႁေႃႈတိုၵ်းပေႉမၢၼ်ႈသေ မႃးတင်ႈ ပဵၼ်မိူင်းသယၢမ်။


မိူင်းတႆးၵေႃႈတေႃႈၼင်ႇၼၼ် မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉတႆး ပဵၼ်မိူင်းၽႂ်မိူင်းမၼ်း ဢမ်ႇႁူမ်ႈၵၼ် တေႃႉတႄႉဝႃႈလိူဝ်သေပဵၼ် မိူင်းမႁႃမိတ်ႉဢၼ်ၸမ်ၸႂ်ၵၼ်ၼၼ်ႉၵူၺ်း မီးလွင်ႈတုၵ်ႉမႆႈမႃးၵေႃႈၸွႆႈၵၼ် ၽိူဝ်ႇထိုင်မႃဝၢႆးသိုၵ်းလူၵ်ႈပွၵ်ႈ 2 ယဝ်ႉတူဝ်ႈ ဢင်းၵိတ်းယိုတ်းမိူင်းမၢၼ်ႈလႆႈဝႆႉမိူင်းမၢၼ်ႈယဝ်ႉ ဢမ်ႇတၼ်းႁူႉႁၢင်ႈႁူႉတူဝ် တႆးပေႃးမီႈယူႇတႂ်ႈႁူမ်ႇလူမ်ႈ မိူင်းဢင်းၵိတ်းယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၸင်ႇမႃးတင်ႈ “ၶွင်ႇသီႇၸိုင်ႈတႆး” ဢၼ်မီးၸဝ်ႈၶုၼ်ပၢၼ်းၸိင်ႇ (ၸဝ်ႈၾႃႉလူင် ဝဵင်းၼမ်ႉသၼ်ႇ) ပဵၼ်ႁူဝ်ပဝ်ႈ။ ၽွင်းၼၼ်ႉ မႅၼ်ႈမၢၼ်ႈၵေႃႈၶႂ်ႈလႆႈၵွၼ်းၶေႃၼႆလႄႈၶဝ်ႈမႃးသႅၵ်ႈၸိမ် သူၼ်းတုမ် ၸႂ်ႁဝ်းပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်ၵႂႃႇၵေႃႉႁူးၵေႃႉတၢင်း ၵမ်ႈၽွင်ႈဢမ်ႇၶႂ်ႈႁူမ်ႈမၢၼ်ႈ ၵမ်ႈၽွင်ႈသမ်ႉၶႂ်ႈႁူမ်ႈမၢၼ်ႈသေဢဝ်ၵွၼ်းၶေႃ လိုၼ်းသုတ်းပဵၼ်မႃးၼင်ႇတႃႁၼ်လႄႈဢၼ်ပဵၼ်ယူႇမိူဝ်ႈလဵဝ်။


ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉၵေႃႈ ၶိုၼ်းမိူၼ်ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼၼ်ႉၵူၺ်း ဢမ်ႇပိူင်ႈသင် တိုၵ်ႉပဵၼ်လၢႆၵူၵ်ႉလၢႆမူႇ လၢႆပၢႆးဝူၼ်ႉ လၢႆႁဵတ်ႇၽူလ်၊ တႆးၶိူဝ်းယႂ်ႇ ၼႆ တေႃႇႁၢၼ်ႉၼႆႉ ၵမ်ႈၽွင်ႈတိုၵ်ႉႁတ်းလၢတ်ႈဢွၵ်ႇသူပ်းဢွၵ်ႇပၢၵ်ႇယူႇမႅၵ်းမႅၵ်း ၼႂ်းၵူၼ်းမိူင်းတႆး 5 လၢၼ်ႉ 8 သႅၼ်ပၢႆ ဢၼ်ၵဵပ်းသၢႆမၢႆႁူဝ်ၵူၼ်းၵႂႃႇမိူဝ်ႈပၢႆလိူၼ်မၢၶျ်ႉ ပီ 2014 ၼၼ်ႉ လႆႈႁူႉၶၢဝ်ႉၶၢဝ်ႉတီႈၽူႈယႂ်ႇ ၵူၼ်းလူင်တႆးၸဝ်ႈၼိုင်ႈ ဢၼ်ယၢမ်ႈပဵၼ်ၽွင်းလူင်မိူင်းတႆးမႃးၼၼ်ႉလၢတ်ႈၼႄႇတေႃႇၼႃႈ ၽူႈယႂ်ႇၵူၼ်းလူင် လၢႆၸဝ်ႈဝႃႈ - ၼႂ်းၵူၼ်းမိူင်းတႆး 5.8 လၢၼ်ႉပၢႆၼၼ်ႉ ႁူဝ်ၵူၼ်းတႆးမီးယူႇ 2 လၢၼ်ႉၵူၺ်းၼႆယဝ်ႉ။ ၼႆႉၼႄႇတႆးၶိူဝ်းယႂ်ႇ  ထုၵ်ႇလီဝူၼ်ႉ ထီႇထူၼ်ႈသပ်းသေးယူႇ။ မိူဝ်ႈပီ 1947-1948 ၼၼ်ႉ ႁူဝ်ၵူၼ်းမိူင်းတႆးၵေႃႈ မီးယူႇ 1 လၢၼ်ႉ 9 သႅၼ်ပၢႆ ၸမ်ၸမ် 2 လၢၼ်ႉ။


ပေႃးၼၼ် တႆး ဢမ်ႇၵိူတ်ႇဢမ်ႇတၢႆႁႃႉ တင်းၵိူတ်ႇတင်းတၢႆၽဵင်ႇပဵင်းၵၼ်ႁႃႉ။ ၶႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း 70 ပီၼႆႉ ၶိူဝ်းၵူၼ်းပိူၼ်ႈၽႄႈမၢၵ်ႈလၢႆၼမ်လိူဝ်မႃးပဵၼ်လၢႆသိပ်း-သၢဝ်းပုၼ်ႈ တႆးသမ်ႉ ဢမ်ႇလိူဝ် ဢမ်ႇယွမ်းလႃႇၼႆ။ လၢႆလၢႆၵေႃႉၵေႃႈလၢတ်ႈဝႃႈ ၵူၼ်းတႆးဢၼ်ၶဝ်ႈႁဵတ်းၵၢၼ်ယူႇ ၼႂ်းမိူင်းထႆး မီးမွၵ်ႈ 2 လၢၼ်ႉၵေႃႉဝႃႈၼႆ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢမ်ႇမီးၽႂ်ၼပ်ႉႁူဝ်ၵူၼ်းလႆႈတႅတ်ႈၼႅတ်ႈယင်ႇလၢမ်းမႅၼ်ႈယမ် လၢတ်ႈဢဝ်ထၢင်ႇဢဝ်ႁင်းၽႂ်ႁင်းမၼ်းၵူၺ်း။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဝႆႉသေလႃႈ 2 လၢၼ်ႉၵေႃႉ  ၼႂ်း 2 လၢၼ်ႉၵေႃႉၼၼ်ႉသမ်ႉ မီးၸိုဝ်ႈသၢႆမၢႆႁူဝ်ႁိူၼ်း ၼႂ်းမိူင်းတႆးသဵင်ႈယူႇၼႄႇ မီးဝႂ်ၵပ်းတူဝ်ၵူၼ်းမိူင်းတႆးယူႇၼႄႇ။ လိူဝ်သေဢမ်ႇမီးၸိုဝ်ႈသဵင်သၢႆမၢႆၵူၼ်းၼႂ်းမိူင်းတႆးယဝ်ႉ တၢင်းမိူင်းထႆးၵေႃႈ သမ်ႉ ဢမ်ႇမီးထႅင်ႈလူးၵွၼ်ႇ ၸိူဝ်းၼႆႉတေလႆႈႁဵတ်းႁိုဝ်။


လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ၽူႈယႂ်ႇၵူၼ်းလူင်တႆး ဢၼ်ပၢႆႈၶဝ်ႈထိူၼ်ႇသေၶိုၼ်းလုၵ်ႉၾိုၼ်ႉမၢၼ်ႈမႃး တင်ႈတႄႇ 1958 မႃး ၵမ်ႈ ၽွင်ႈၵေႃႈလူႉႁၢႆတၢႆၵႂႃႇယဝ်ႉ ၵူၺ်းၵႃႈတိုၵ်ႉၵိုတ်းလုၵ်ႈလၢင်း လၢၼ်လိၼ်လႅၼ်ၶဝ် တူၵ်းၶၢင်ႉယူႇၼႂ်းမိူင်းထႆး ၼၼ်ႉ လူး တႆးဢမ်ႇၶိုၼ်းၵဵပ်းဢဝ်ယဝ်ႉၼႄႇ။ ပွႆႇပိုၼ်ႉပၼ်ပႅတ်းၵူၼ်းၸိူဝ်းၼႆႉသေယဝ်ႉၼႄႇ။ တိုၵ်းတႃမၢၼ်ႈသမ်ႉ ၼၢင်းသုၵျီႇ ဢဝ်ၵူၼ်းမိူင်းမၢၼ်ႈမႃးပဵၼ်ၵူၼ်းမိူင်းတႆး ၵွမ်ႉၵႃႈတႃႇတႆးသမ်ႉ ဢွၵ်ႇမိူင်းၵႂႃႇယဝ်ႉ ဢမ်ႇၶိုၼ်းပဵၼ်ၵူၼ်း မိူင်းတႆးလႆႈၼႆတႄႉဢမ်ႇထုၵ်ႇလီပဵၼ်။ မိူဝ်ႈပၢၼ်ဢုပ်ႇၵၼ်တေၵေႃႇတင်ႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ၼၼ်ႉဝႃႈ  တႃႇတေဢဝ်ၵူၼ်း မိူင်းၼိုင်ႈၶဝ်ႈမႃးပၵ်းၼႂ်းမိူင်းၼိုင်ႈၼၼ်ႉ ပေႃးဢမ်ႇလႆႈဢၼုၺၢတ်ႈ၊ ဢမ်ႇလႆႈၵၢင်ၸႂ်ၵူၼ်းမိူင်းၸိုင် တၵ်းယူၵ်ႉယၢႆႉၶၢႆႉ ၶဝ်ႈဢမ်ႇလႆႈဝႃႈၼႆ။ ထိုင်မႃး 1952 မၢၼ်ႈဢၢင်ႈဝႃႈဢဝ်သိုၵ်းမႃးၸွႆႈၵႅတ်ႇၶႄႁႄႉၵင်ႈလႄႈလိုပ်ႈႁေႃၶႄႇၽိူၵ်ႇဢွၵ်ႇ မိူင်းတႆးၼႆသေၸႂ်ႉတိုဝ်းၵူတ်းမၢႆသုင်သုတ်းၶွင်ၸိုင်ႈမိူင်း ၶဝ်ႈမႃးပၵ်းတပ်ႉၼႂ်းမိူင်းတႆးတေႃႇႁၢၼ်ႉမိူဝ်ႈလဵဝ်။


တႆးသမ်ႉဝၢႆးသေၶဝ်ႈထိူၼ်ႇလုၵ်ႉၾိုၼ်ႉ ယွၼ်ႉထုၵ်ႇၶီႇၼဵၵ်းတဵၵ်းတဵင် ထုၵ်ႇၽဝ်ဝၢၼ်ႈၽဝ်ႁိူၼ်း ထုၵ်ႇလိုပ်ႈႁေႃႈၶၢႆႉပၢႆႈ မႃးယဝ်ႉ ၶိုၼ်းပွၵ်ႈမိူဝ်းဢမ်ႇလႆႈ၊ ဢမ်ႇႁဵတ်းပၼ်ၶိုၼ်းသၢႆမၢႆၸိုဝ်ႈသဵင်ႁူဝ်ၵူၼ်း ႁူဝ်ႁိူၼ်း ဝႂ်ၵပ်းတူဝ်။


ယွၼ်ႉၼႆလႄႈ ၵူၼ်းမိူင်းလႂ်ၵေႃႈယဝ်ႉ ၵႂႃႇၵိူတ်ႇမိူင်းလႂ်ၵေႃႈလီ တိုၼ်းပဵၼ်ၵူၼ်းမိူင်းဢၼ်ပေႃႈမႄႈၸဝ်ႈၵဝ်ႇ ယူႇမႃး ၼၼ်ႉၵူၺ်း။ ၸိူင်ႉၼင်ႇၵူၼ်းမိူင်းပိူၼ်ႈၼၼ်ႉ ပေႃးၵႂႃႇၵိူတ်ႇၼႂ်းလႅၼ်လိၼ်တၢင်ႇမိူင်းၼႆ တေလႆႈၵႂႃႇၸႅင်ႈဝွၵ်ႇတီႈ လုမ်းၽွင်းတၢင်ၸိုင်ႈမိူင်းၸဝ်ႈၵဝ်ႇဢၼ်မီးယူႇၼႂ်းမိူင်း မိူင်းၼၼ်ႉၼႆသေတႃႉ  ၵူၺ်းၵႃး ၵမ်ႈၼမ် ၽွင်းၼၼ်ႉ သမ်ႉပဵၼ်ၽွင်း သိုၵ်းမၢၼ်ႈပဵၼ်ၶုၼ်မိူင်းလႄႈ ဝႆႉတႆးပဵၼ်ၽူႈၶဵၼ် ပဵၼ်ၵူၼ်းလုၵ်ႉၾိုၼ်ႉ ၼႆလႄႈတေႁဵတ်းႁိုဝ် ၸၢင်ႈၵႂႃႇၸႅင်ႈလုမ်းၽွင်းတၢင်ၸိုင်ႈမၢၼ်ႈၼႂ်းမိူင်းထႆးလႆႈ ။


ၸိူင်ႉႁိုဝ်ၵေႃႈလီ ပေႃးၾၢႆႇၵၢၼ်မိူင်းၵၢၼ်သိုၵ်းတႆးဢမ်ႇႁူမ်ႈၵၼ် ဢမ်ႇပဵၼ်ဢၼ်လဵဝ်ၵၼ် ဢမ်ႇသူၼ်ၸႂ်ဢဵၼ်ႁႅင်း ၵူၼ်းၸိူဝ်းၼႆႉၸိုင် တၵ်းတေမွတ်ႈၽင်ႉပႅတ်ႈလၢႆလၢႆသေၵူၼ်းမိူင်းတႆးၵေႃႈ တေႁၢႆမွတ်ႈဝၢႆးၵႂႃႇတိၵ်းတိၵ်းၵူၺ်းယဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈၼၼ် တင်ႈတႄႇ 1958 မႃးတေႃႇႁၢၼ်ႉၼႆႉ ၸိူဝ်းပဵၼ်လိူတ်ႈၼိူဝ်ႉၸိူဝ်ႉငိူၼ်ႈၶိူဝ်းပေႃႈတႆးမႄႈတႆးႁိုဝ် တင်းၾၢႆႇ ပေႃႈၾၢႆႇမႄႈႁိုဝ် ဢမ်ႇဝႃႈ ၵႂႃႇၵိူတ်ႇမိူင်းလႂ် မီးမိူင်းလႂ် ပဵၼ်ၵူၼ်းဢၼ်ယိပ်းဝႂ်ၵူၼ်းၵိုၵ်းမိူင်းလႂ်ၼၼ်ႉၵေႃႈ ပေႃးတၵ်းဝႃႈ ပေႃႈမႄႈပူႇၼၢႆး ပဵၼ်ၶိူဝ်းၵူၼ်းလုၵ်ႉမိူင်းတႆးမႃးၼႆ တၵ်းႁႂ်ႈလႆႈပဵၼ်ၶိုၼ်းၵူၼ်းမိူင်းတႆးလႄႈ မီးသုၼ်ႇလႆႈၽဵင်ႇပဵင်း ၼင်ႇၵၼ် တၵ်းလႆႈမီးၸိုဝ်ႈသဵင် သဵၼ်ႈသၢႆမၢႆႁူဝ်ၵူၼ်းၼႂ်းမိူင်းတႆးၶိုၼ်းၼၼ်ႉ ပႃႇတီႇၵၢၼ်မိူင်းၶဝ် တၵ်းတေလႆႈ တုၵ်းယွၼ်းႁႂ်ႈလႆႈ။ ၸိူဝ်းၼႆႉမၼ်းတိုၼ်းပဵၼ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းလူင် ၶွင်ပႃႇတီႇၵၢၼ်မိူင်းၶဝ် တၢင်းၼႂ်းသၽႃး ၼွၵ်ႈသၽႃး ယဝ်ႉ။