တင်ႈတႄႇ 21/05/1958 မႃးတေႃႇထိုင်ယၢမ်းလဵဝ် ၶွပ်ႈႁွပ်ႈလႆႈမႃး 58 ပီတဵမ် ။ ၵၢၼ်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၵွပ်ႇၵူႈဢဝ်ၶိုၼ်းၸိုင်ႈတႆး ယင်းပႆႇထိုင်တီႈ ပဵၼ်ၵၢၼ်။ၽူႈႁၵ်ႉ ၸၢတ်ႈႁဝ်းၵေႃႇတင်ႈၸုမ်း ယိပ်းၵွင်ႈၵၢင်ႇ လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ မႃးၵေႃႈမီးလၢႆမူႇလၢႆၸုမ်း၊ ၸုမ်းလႂ်ၵေႃႈ ပႆႇဢဝ်ၶိုၼ်း ၸိုင်ႈတႆးလႆႈ။ မၢင်ၸုမ်းၸူမ်ႁၢႆ တႅၵ်ႇယၢႆႈ ဝွတ်ႈဝၢႆး ဝၢင်းၶိူင်ႈပၼ်ၸုမ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ၵႂႃႇၵေႃႈမီး၊ မၢင်ၸုမ်းၵေႃႈတိုၵ်ႉယိပ်းၵွင်ႈၵၢင်ႇ လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ တေႃႇယၢမ်းလဵဝ်။ ၽူႈႁတ်းငၢၼ်ႁဝ်း ၸိူဝ်းပိုၼ်ႉပွႆႇသၢႆၸႂ် ၼိူဝ်ႉလိူတ်ႈ ၵႂႃႇပုၼ်ႈၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းမီးၼပ်ႉႁူဝ်မိုၼ်ႇ၊ ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈၵႄႇထဝ်ႈ ႁူဝ်ႁွၵ်ႇႁူဝ်သႃးမႃးၼႂ်းၵၢၼ်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ။
ႁၢၼ်ႉတေႃႇဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉ ၵွပ်ႈသင် ၵၢၼ်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈႁဝ်း ပႆႇထိုင်တီႈထိုင်တၢင်း။ ပေႃးမႃးထတ်းသၢင် ႁဵတ်းႁူဝ်ႁုပ်ႈမၼ်းၸိုင် ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ 3 ပိူင်။(1) ႁဝ်းဢမ်ႇ ၽွမ်ႉႁူမ်ႈၵၼ် (2) ငဝ်းလၢႆးၵၢၼ်မိူင်း- ၼႂ်းမိူင်းၼွၵ်ႈမိူင်းဢမ်ႇပၼ် (3) ၵူၼ်းမီးၼမ်ႉၵတ်ႉ တၢင်းၶႅၼ်ႇႁဝ်းဢေႇ။ ၵမ်ႈၼမ် ႁၼ်ဝႃႈယွၼ်ႉႁဝ်းဢမ်ႇၽွမ်ႉၵၼ်၊ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢိင်ၼိူဝ်ငဝ်းလၢႆး ယၢမ်းလဵဝ်တႄႉ ယွၼ်ႉႁဝ်း ဢမ်ႇၽွမ်ႉၵၼ် လႄႈႁဝ်းဢမ်ႇလႆႈၶိုၼ်းဝၢၼ်ႈ ၶိုၼ်းမိူင်းသေပွၵ်ႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈပိူင်လူင်။ ပိူင်လူင်ထိၼိုင်ႈ ယူႇတီႈ ငဝ်းလၢႆး တိုဝ်ႉတၢင်း ဢမ်ႇပၼ်၊ ပိူင်လူင်ထိသွင် ၽူႈၼမ်းႁဝ်းၸိူဝ်း မီးၼမ်ႉၵတ်ႉ မေႃၶိုင်ပွင်ၸွမ်းငဝ်းလၢႆးတိုၵ်ႉဢေႇ။ ၵပ်းၵၢႆႇငဝ်းလၢႆး ဢမ်ႇပၼ်ၼၼ်ႉ ၵွပ်ႈဝႃႈ ၸိုင်ႈတႆးၼႆႉ ယူႇၼႂ်းၵႄႈၸိုင်ႈမိူင်းယႂ်ႇၸိူဝ်းသၢၼ်ၶတ်း ၸိုင်ႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်မၢၼ်ႈ တႅၵ်ႇၼၼ်ႉ လွမ်ႉႁွပ်ႈဝႆႉ၊ တႃႇဢဝ်ၵွၼ်းၶေႃၼၼ်ႉ ၸိုင်ႈမိူင်းယႂ်ႇ ၸိူဝ်းလွမ်ႉ ႁွပ်ႈၼႆႉ ဢမ်ႇမီးၽႂ် ၵမ်ႉထႅမ်ပၼ်ႁႅင်း။ ၾၢႆႇၼိုင်ႈ ႁႅင်းႁဝ်းၵေႃႈ ယွမ်းဢေႇမႃးတိၵ်းတိၵ်း၊ ၽူႈၶဵၼ်သမ်ႉႁႅင်းယႂ်ႇမႃးတိၵ်းတိၵ်း။ ပေႃးဢဝ်ၸွမ်း ပိူင်ငဝ်ႈပိုင်းမိူင်း 1947 ဝႃႈၸိုင် ၸိုင်ႈတႆးမီးသုၼ်ႇလႆႈတၢင်းမၢႆမီႈတႃႇဢဝ်ၵွၼ်းၶေႃ။ ၵွပ်ႈၸုမ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈၼေႇဝိၼ်း ႁုပ်ႈယိုတ်းဢမ်းၼၢၸ်ႈမိူဝ်ႈ 1962 ယႃႉပႅတ်ႈပိူင်ငဝ်ႈပိုင်းမိူင်းလႄႈ (ပေႃးဢဝ်မၢႆမီႈဝႃႈ) မိူင်းတႆးတင်းမိူင်းမၢၼ်ႈၵေႃႈဢမ်ႇၵဵဝ်ႇၵၼ်ယဝ်ႉ။ ဢၼ်ၸုမ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈ တိုၵ်ႉသိုပ်ႇ ယူႇၼႂ်းၸိုင်ႈတႆးမႃး တင်ႈတႄႇ 1962 ထိုင်ယၢမ်းလဵဝ် ထိုဝ်ဝႃႈၸုမ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈပဵၼ်ၽူႈပူၼ်ႉပႅၼ်ၶႂၢၵ်ႈမိူင်းၵူၺ်း။
ပေႃးတူၵ်ႇလၢတ်ႈၶႆႈၶိူဝ်း ၵၢၼ်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉႁဝ်းၶၢဝ်းတၢင်း 51 ပီ ပႆႇထိုင်တီႈယိူင်းဢၢၼ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ တၵ်းလႆႈ ၶႆႈၶိုၼ်းပိုၼ်း ၸိုင်ႈတႆး ပၢၼ်ပူၼ်ႉမႃးၽွင်ႈ၊ ပိူဝ်ႈတႃႇ ၵဵပ်းဢဝ် ပဵၼ်တွၼ်ႈသွၼ် သိုပ်ႇၶတ်းသၢင်ႈၵၢၼ်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈႁဝ်းၸဵဝ်းထိုင်တီႈ။
1885 ဢိင်းၵလဵတ်ႈႁုပ်ႈယိုတ်းလႆႈမိူင်းမၢၼ်ႈပတ်းပိုၼ်ႉ၊ မိူင်းမၢၼ်ႈတူၵ်းပဵၼ်မိူင်းၶီႈၶႃႈ (Colony) ဢၼ်ယူႇတႂ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ ၽွင်းငမ်းၵမ်းသိုဝ်ႈ (direct rule) ။ ထိုင်မႃး 1887 ဢင်းၵိတ်ႉၶိုၼ်ႈမိူင်းတႆး၊ လႆႈတိုၵ်းၵၼ်တင်းၸဝ်ႈၾႃႉတႆးဢိတ်းဢွတ်း၊ ၵူၺ်းၵႃႈ လႆႈဢုပ်ႇၵုမ်ၵၼ်လႆႈၸႂ် တူၵ်းလူင်းဝႃႈ-မိူင်းတႆးပဵၼ်မိူင်းယူႇ ၾၢႆႇတႂ်ႈ ဢိင်းၵလဵတ်ႈပႂ်ႉပႃးလူလွမ် (Protectorate) ၊ ၸႂ်ႉတိုဝ်းလွၵ်းပိူင် ၽွင်းငမ်းတၢင်းဢွမ်ႈ (Indirect rule) ။ ဢိင်းၵလဵတ်ႈ ၸိၼမ်းၼိူဝ်ၸဝ်ႈၾႃႉ၊ ၸဝ်ႈၾႃႉ ၽွင်းငမ်း ၼိူဝ်ၵူၼ်းမိူင်းၽႂ်မၼ်း။ ႁဵတ်းၼၼ်သေ မိူင်းတႆးလႆႈယူႇတႂ်ႈၶုၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၽွင်းငမ်းမႃးတင်ႈတႄႇ 1887 တေႃႇထိုင် 1948 ၶၢဝ်းတၢင်း 61 ပီ။ လွၵ်းပိူင်ၽွင်းငမ်း ၶုၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈ ယိပ်းၵုမ်းၼိူဝ်မိူင်းတႆး တင်းမိူင်းမၢၼ်ႈဢမ်ႇမိူၼ်ၵၼ်၊ တႆးၵေႃႈမၵ်းမၢႆ ဝႃႈ မိူင်းတႆးတင်း မိူင်းမၢၼ်ႈဢမ်ႇၸႂ်ႈ ဢၼ်လဵဝ်ၵၼ်။ ၼွၵ်ႈသေၼၼ်ႉ မိူင်းမၢၼ်ႈဢမ်ႇမီး သုၼ်ႇလႆႈသူင်ႇၵူၼ်း ၵၢၼ်မိူင်း ၶဝ်ႈမႃး ယူႇမႃး သူၼ်းတုမ်ၼႂ်းမိူင်းတႆး။
မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၸိုင်ႈတႆးတင်းမိူင်းမၢၼ်ႈ ဢမ်ႇၸႂ်ႈ ဢၼ်လဵဝ်ၵၼ်ၵေႃႈ ယွၼ်ႉၸိုဝ်ႈ သဵင်ဢၼ်ႁွင်ႉမိူင်းမၢၼ်ႈဝႃႈ (Burma) ၼၼ်ႉလႄႈ မီးပၼ်ႁႃမႃး။ ဝူင်ႈၵၢင် မိူင်းဢိၼ်ႊ ၻီႊယိူဝ်ႊတင်းမိူင်းၶႄႇၼႆႉ မီးလၢႆမိူင်းၵေႃႈမိူဝ်ႈၵူႈပွၵ်ႈႁွင်ႉဝႃႈ ဢိၼ်ႊၻူဝ်ႊ ၶျၢႆႊၼႃႊ (Indo China) ပွင်ႇဝႃႈမိူင်း ယူႇၼႂ်းၵႄႈဢိၼ်ႊၻီႊယိူဝ်ႊတင်းၶႄႇ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈၼၼ်သေ ပေႃးဝႃႈၾရင်ႇသဵတ်ႈ လုၵ်ႉပွတ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇပူၼ်ႉပႅၼ်ၶႂၢၵ်ႈမိူင်း မႃးပွတ်းဝၼ်းတူၵ်း၊ ၶဝ်ႈမႃးယိုတ်းမိူင်းလၢဝ်း၊ ဝႅတ်ႉၼၢမ်း၊ ၵမ်ႇပူးၶျႃး ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ႁွင်ႉဝႃႈ (Frence Indo China) ပွင်ႇဝႃႈမိူင်းၸိူဝ်း ယူႇဝူင်ႈၵၢင်ဢိၼ်ႊၻီႊယိူဝ်း၊ မိူင်းၶႄႇ ဢၼ်ၾရင်ႇသဵတ်ႈႁူမ်ႇငမ်း။ ၾၢႆႇၼိုင်ႈတၢင်းၼိုင်ႈ ဢိင်းၵလဵတ်ႈသမ်ႉလုၵ်ႉတၢင်း ဝၼ်းဢွၵ်ႇၶႂၢၵ်ႈမိူင်းမႃး တၢင်းဝၼ်းတူၵ်း မႃးႁုပ်ႈယိုတ်း မိူင်းဢိၼ်ႊၻီႊ ယိူဝ်ႊ။ ႁဵတ်းၼၼ်သေ ပွတ်းတွၼ်ႈမိူင်းရၶႅင်ႇ၊ မွၼ်း၊ မၢၼ်ႈ၊ တႆး၊ ယၢင်းလႅင်ၸိူဝ်းၼႆႉ မီးလၢႆမိူင်းၵေႃႈ ၵူႈပွၵ်ႈႁွင်ႉဝႃႈ (British Indo China) ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ႁွင်ႉႁဵၵ်ႈၵမ်းၼိုင်ႈၵူၺ်း၊ ဝၢႆးမႃးမိူင်းၸိူဝ်းၼႆႉၶိုၼ်းပိၼ်ႇႁွင်ႉပဵၼ် ၿိူဝ်ႊမႃႊ (Burma) ။ တူဝ်မိူင်းမၢၼ်ႈတႄႉတႄႉ သမ်ႉႁွင်ႉဝႃႈ (Burma Proper) ပွင်ႇဝႃႈမိူင်းမၢၼ်ႈႁင်းၶေႃ။ ပိူင်လူင်မၼ်း ယူႇတီႈ ဢိင်းၵလဵတ်ႈတတ်းမၵ်း 3 မိူင်း၊ မိူင်းတႆး မိူင်းမၢၼ်ႈ မိူင်းယၢင်းလႅင်။ ၵွပ်ႈၼႆ ႁိူဝ်ႇဢမ်ႇလႆႈယွႆႉ လိူတ်ႈဢမ်ႇလႆႈ ယွတ်ႇသေ မၢၼ်ႈလႆႈၸိုဝ်ႈ (Burma) ပႅတ်ႈမူတ်း။
ၾၢႆႇၾရင်ႇသဵတ်ႈတႄႉ ပေႃးဝႃႈပၼ် (Indo China) လွတ်ႈလႅဝ်းၵွၼ်းၶေႃၵေႃႈ မီး 3 မိူင်း ပၼ်လွတ်ႈလႅဝ်းတင်း 3 မိူင်း၊ ဢိင်းၵလဵတ်ႈသမ်ႉဢမ်ႇ မီးပေႃႇလသီႇ မိူၼ်ၼင်ႇၾရင်ႇသဵတ်ႈ၊ ဢိင်းၵလဵတ်ႈ ၶႂ်ႈႁႂ်ႈမိူင်းတင်းသဵင်ႈ ပဵၼ်မိူင်းမၢၼ်ႈလႄႈ ၸင်ႇႁွင်ႉမႃးဝႃႈ (Burma) ။ မၢၼ်ႈယင်းပၢႆပွင်ႉလႃႇသႄႉသွမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ၊တီႈတႄႉ မၼ်းမၢၼ်ႈယင်းထုၵ်ႇ လႆႈၶုပ်ႉဝႆႈ ဢိင်းၵလဵတ်ႈ ဝၼ်းဝၼ်းၶိုၼ်းၶိုၼ်း ၵွၼ်ႇ။ ပၢၼ်မိူဝ်ႈၵူႈပွၵ်ႈဢမ်ႇမီးႁၢင်ႈၽႅၼ်ႇလိၼ် (Map) ၊တိုၵ်ႉၸင်ႇမီးမႃးပၢၼ်ဢိင်း ၵလဵတ်ႈ ၾရင်ႇသဵတ်ႈၶႂၢၵ်ႈမိူင်းပၢၵ်ႇပီပၢႆၼႆႉၵူၺ်း။
ပၢၼ်ပႆႇမီးႁၢင်ႈၽႅၼ်ႇလိၼ်ၵူႈပွၵ်ႈၼၼ်ႉ တူဝ်ယၢင်ႇမၼ်းမိူၼ်ၼင်ႇ ၸဝ်ႈၾႃႉၵဵင်းတုင်၊ လႆႈသူင်ႇပၼ် ၶူဝ်းၶွင် ငိုၼ်းၶမ်း တီႈၵဵင်းႁုင်ႈ ၵူႈပီ၊ ၽွင်းယူႇတႂ်ႈၵဵင်းႁုင်ႈ ၵွပ်ႈမၢၼ်ႈၵႆႉမႃးတိုၵ်း၊ သင်ဝႃႈမၢၼ်ႈမႃးတိုၵ်း မၢင်ႇႁႂ်ႈၵဵင်းႁုင်ႈမႃးၸွႆႈ။ ၽိူဝ်ႇမၢၼ်ႈ မႃးတိုၵ်း တၢင်းၵဵင်းႁုင်ႈ ဢမ်ႇမႃးၸွႆႈ၊ၵဵင်းတုင်လႆႈတိုၵ်းႁႄႉၵႅတ်ႇၶႄဝၢၼ်ႈ မိူင်း ႁင်းၵူၺ်း။ ဝၢႆးမႃး သူင်ႇၶူဝ်းၶွင် ငိုၼ်းၶမ်း ပၼ်ၵဵင်းမႆႇ၊ ယူႇပႃႈတႂ်ႈၵဵင်းမႆႇ-ပဵၼ်ၼႆမႃး။ လႆႈႁၼ်ဝႃႈ မိူဝ်ႈၵူႈပွၵ်ႈၸဝ်ႈၾႃႉၶဝ်ၶႂ်ႈႁဵတ်းသင်ႁဵတ်းလႆႈ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဝၢႆးသေ ဢိင်းၵလဵတ်ႈ တင်း ၾရင်ႇသဵတ်ႈ မႃးၶဵၼ်ႇတႅမ်ႈ တတ်းၶႅၼ်ႈပၼ်ၼႃႈလိၼ် ၽႂ်မၼ်းယဝ်ႉၶႂ်ႈႁဵတ်းသင်ႁဵတ်းဢမ်ႇလႆႈ။ မိူၼ်ၼင်ႇမိူဝ်ႈလဵဝ်မိူင်းတႆးယူႇႁူမ်ႈ ၸွမ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ၊ ၸုမ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈပူၼ်ႉပႅၼ်သုၼ်ႇလႆႈၵူၼ်းႁၢဝ်ႈႁႅင်း၊ ၵူၼ်းမိူင်း တႆးတုၵ်ႉၶၼႅၼ်ႇ၊ ႁဝ်းဢမ်ႇၶႂ်ႈယူႇၸွမ်းမၢၼ်ႈယဝ်ႉ၊ ႁဝ်းတေယူႇၸွမ်းမိူင်းထႆးၼႆ ၵေႃႈဢမ်ႇလႆႈ။
ၾၢႆႇၼိုင်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ မီးပေႃႇလသီႇ လၢႆးဢူမ်ဢိုၼ်လႅၵ်ႈလၢႆႈ ႁႂ်ႈၸၢဝ်းၶိူဝ်းတင်းသဵင်ႈ ယဵၼ်းပဵၼ်မၢၼ်ႈ (Burmanization) ဢၼ်ၼႆႉ ဢိင်းၵလဵတ်ႈဢွၼ်ႁဵတ်းမႃး ဢမ်ႇၸႂ်ႈမၢၼ်ႈတႄႇႁဵတ်း၊ ႁူင်းႁဵၼ်းၼႂ်းမိူင်းတႆး ပၢၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈ ၵေႃႈၸႂ်ႉႁဵၼ်း သွၼ်လိၵ်ႈမၢၼ်ႈ။ ၽႃသႃတၢင်းၵၢၼ်ထိ-1 ပဵၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈ၊ ၽႃသႃထိ-2 ပဵၼ်မၢၼ်ႈ၊ ဢမ်ႇၸႂ်ႉၽႃသႃတႆး၊ လၢတ်ႈၵႂၢမ်း တႆးလႆႈၵေႃႈ ဢမ်ႇၸႂ်ႈၽႃသႃ တၢင်းၵၢၼ်။ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၽွင်းငမ်းမိူင်းတႆးတင်းမိူင်းယၢင်းလႅင်ႁင်းၶေႃ၊သမ်ႉပၼ်မီး ငိုၼ်းႁင်းၵူၺ်း၊ ဢမ်ႇဢဝ်ငိုၼ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ ၸႂ်ႉၸၢႆႇ။
ဝၢႆးသေပူၵ်းတင်ႈၶွင်ႇသီႇၸိုင်ႈတႆး (Federaled Shan States) 1922 ယဝ်ႉၵေႃႈလၢႆးလႆႈငိုၼ်းၶုၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈလႆႈ 3 တီႈ။ 1ႉငိုၼ်းၶွၼ်ႇ ၸဝ်ႈၾႃႉ2ႉငိုၼ်းၶွၼ်ႇတီႈ မိူင်းမၢၼ်ႈ 3ႉငိုၼ်းၶွၼ်ႇဢၼ်တၵ်းလႆႈပၼ်မိူင်းမၢၼ်ႈ၊ ငိုၼ်းၸိူဝ်းၼႆႉ လႆႈပၼ် ၶုၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈ ဢၼ်ၽွင်းငမ်းဢိၼ်ႊၻီႊယိူဝ်ႊတင်းမိူင်းမၢၼ်ႈ။ငိုၼ်းၶွၼ်ႇတီႈ ၸဝ်ႈၾႃႉၼၼ်ႉ ၵွပ်ႈၸဝ်ႈၾႃႉ ယူႇပႃႈ တႂ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈႁူမ်ႇလူမ်ႈ ပၼ်လႄႈလႆႈသႂ်ႇၶွၼ်ႇ၊ ၸဝ်ႈၾႃႉလႆႈၵဵပ်းၼႂ်းမိူင်း ၽႂ်မၼ်းသေသူင်ႇပၼ်ၸွမ်းၼင်ႇမၵ်းၶၢၼ်း။ မိူင်းယႂ်ႇငိုၼ်းၼမ်လႆႈသူင်ႇၼမ်၊ မိူင်းလဵၵ်ႉငိုၼ်းၶဝ်ႈဢေႇလႆႈသူင်ႇဢေႇ။ (1ႉမိူင်းတႆးယူႇတႂ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈႁူမ်ႇလူမ်ႈ 2ႉၶႅပ်းငိုၼ်း ၸႂ်ႉ ၸၢႆႇဢိင်းၵလဵတ်ႈႁဵတ်းပၼ်၊ ၵႃႈႁဵတ်းငိုၼ်း ၵေႃႈလႆႈပၼ်ၶွၼ်ႇ၊ တႆးလႆႈၸၢႆႇငိုၼ်းဢၼ်ၵိုတ်းလိူဝ်။ ၵူၺ်းၵႃႈတႆးဢမ်ႇတွၼ်ႉလႆႈ ပႅၼ်မိုဝ်းယွၼ်းငိုၼ်းမိူင်းလႂ်။ ငိုၼ်းၶွၼ်ႇလႆႈတီႈမိူင်းမၢၼ်ႈၼၼ်ႉ ၵွပ်ႈမိူင်းမၢၼ်ႈတေႃႉမႆႉသၵ်းႁႄႈ ဢၼ်ၶုတ်းမေႃႇၸိုၼ်းမေႃႇငိုၼ်း မိူင်းတႆးၵႂႃႇလႄႈလႆႈသႂ်ႇၶွၼ်ႇ၊ (မိူင်းမၢၼ်ႈသႂ်ႇၶွၼ်ႇပၼ်မိူင်းတႆး)၊ မိူၼ်ၼင်ႇ ၵႃႈတႃႈသၢင်း ၽေႃး ၶွၼ်ႇသၢင်းၽေႃးၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈလႆႈမႅင်ႇပႃး ၵွပ်ႈဝႃႈသၢင်းၽေႃး လႆႈတၢင်ႇၵုၼ်ႇမိူင်းတႆး။ လႆႈယူႇမႃးၵတ်းၵတ်း ယဵၼ်ယဵၼ် ၵေႃႈ ၸဝ်ႈၾႃႉယင်းပႆႇႁၢၼ်ႉၸႂ်ၵွၼ်ႇ၊ ၵွပ်ႈဝႃႈ ဢၼ်ႁဵတ်းႁူဝ်ပဝ်ႈ (Federaled Shan States) ပဵၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈ၊ ဢမ်ႇၸႂ်ႈၸဝ်ႈၾႃႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈၽူႈၼမ်းၵူၼ်းမိူင်းတႆး။
ၾၢႆႇၼိုင်ႈ ၵူၼ်းမိူင်းသမ်ႉလႃႇၸဝ်ႈၾႃႉတိၵ်းတိၵ်းဝႃႈ- ၸဝ်ႈၾႃႉဢမ်ႇဝႆႉၼၵ်းလွင်ႈပၢႆးပၺႃႇ၊ ပၢႆးယူႇလီ။ ၽွင်းၼၼ်ႉ လွင်ႈပၢႆးယူႇလီ ပၢႆးပၺႃႇဢမ်ႇမီးတီႈ ၸဝ်ႈၾႃႉ၊ ဢိင်းၵလဵတ်ႈယိပ်းဝႆႉမူတ်း၊ လွင်ႈၸိူဝ်းၼႆႉၸဝ်ႈၾႃႉၵေႃႈၶႂ်ႈပူၵ်းပွင်ၶိုၼ်းယူႇ၊ ၵူၺ်းၵႃႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ ဢမ်ႇပွႆႇ။ၵွပ်ႈဢမ်ႇထၢင်ႈႁၢင်ႈပူၵ်းပွင်ဝၢၼ်ႈ ၽႂ်မိူင်းမၼ်းလႄႈ ဝၢႆးသိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင်ယဝ်ႉ ၸိုင်ႈတႆးၸင်ႇပူၵ်းတင်ႈၶွင်ႇသီႇ ၸိုင်ႈတႆး (Shan State Council) ႁင်းၵူၺ်း၊ ၸဝ်ႈၶုၼ်ပၢၼ်းၸိင်ႇ (ၸဝ်ႈၾႃႉ ၼမ်ႉ သၼ်ႇ ၸၢဝ်းၶိူဝ်းပလွင်ႈ) ပဵၼ်ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ်၊ ၾၢႆႇၸဝ်ႈၾႃႉ 7 တူၼ် ၵူၼ်းမိူင်း 7 ၵေႃႉ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၸွမ်သိုၵ်းဢွင်ႇသၢၼ်းတိုၵ်ႉၵႂႃႇ လူင်း လၢႆးမိုဝ်းတီႈ လၼ်ႊၻၼ်ႊ မိူင်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ သေပွၵ်ႈမႃး၊ ဢိင်းၵလဵတ်ႈ တူၵ်းလူင်းဝႃႈ တေပၼ်မိူင်းမၢၼ်ႈ ၵွၼ်းၶေႃ ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း 1 ပီ၊ ၵူၺ်းၵႃႈ ပိူဝ်ႈတႃႇမိူင်းၸိူဝ်းဢမ်ႇၸႂ်ႈ မၢၼ်ႈၶဝ် တေၶဝ်ႈႁူမ်ႈၸွမ်းၼၼ်ႉ ႁႂ်ႈဢွင်ႇသၢၼ်း ၵႂႃႇသူၼ်း တုမ်ၶဝ်- ဝႃႈၼႆ။ ၽွင်းၼၼ်ႉ ဢွင်ႇသၢၼ်းၼၵ်းၸႂ် ၵွပ်ႈၼပ်ႉသွၼ်ႇဝႃႈ- တႆး ယၢင်းၸိူဝ်းၼႆႉ (1ဢမ်ႇပေႃး ၸူမ်းသူင် ႁၵ်ႉမၢၼ်ႈ၊ (2) ႁူႉဝႃႈၶဝ်ၶႂ်ႈယူႇၸွမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၼမ်၊ ၵွပ်ႈလွင်ႈၼႆႉလႄႈလႅပ်ႈႁူၺ်းယၢပ်ႇ။
ၵူၺ်းၵႃႈ ၽိူဝ်ႇထိုင်ဝၼ်းထိ 07/02/1947 ၸဝ်ႈၾႃႉပိုၼ်ၽၢဝ်ႇ တင်ႈၶွင်ႇသီႇၸိုင်ႈတႆး (Shan State Council) သေၽိုၼ်ႉ ဢိင်းၵလဵတ်ႈ၊ ဢမ်ႇႁပ်ႉ (Federaled Shan States) ဢၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈဢွၼ်ႁူဝ်။ ဝၼ်းထိ 07/02/1947 ဢွင်ႇသၢၼ်း လႆႈထွမ်ႇ ႁူင်းပွႆႇသဵင် ၵၢင်ၶမ်ႈသေ ၸူမ်းတႄႉၸူမ်းဝႃႈ၊ ၼပ်ႉသွၼ်ႇဝႃႈပေႃးတႆးဢမ်ႇသိုပ်ႇ ယူႇတႂ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ သၢၼ်ၶတ်း ဢိင်းၵလဵတ်ႈၵေႃႈ တေၵႂႃႇ သူၼ်းတုမ် ၶဝ်ငၢႆႈ။ ဝၼ်းထိ 08_02_1947 ဢွင်ႇသၢၼ်း ႁွတ်ႈၽႅဝ်ပၢင်လူင်သေ လၢတ်ႈၵမ်း လဵဝ်ဝႃႈ- “မိူင်းမၢၼ်ႈႁဝ်း တၵ်းလႆႈၵွၼ်းၶေႃၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း 1 ပီ၊ ၵူၺ်းၵႃႈမိူင်းတႆး သူၸဝ်ႈတႄႉ ႁဝ်းဢမ်ႇၸၢင်ႈဝႃႈ၊ သင်ဝႃႈ သူၸဝ်ႈ ၶႂ်ႈလႆႈၵွၼ်းၶေႃ ႁင်းၵူၺ်းၵေႃႈ 2 ပီတေလႆႈႁႃႉ၊ 20 ပီ၊ 200 ပီတေလႆႈဢမ်ႇလၢမ်းႁူႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ သင်သူၸဝ်ႈ ႁူမ်ႈႁွမ်းမိူင်း မၢၼ်ႈႁဝ်း ပီၼႃႈမႃးပေႃးႁဝ်းလႆႈၵွၼ်းၶေႃ-သူၸဝ်ႈၵေႃႈလႆႈၸွမ်းၵမ်းလဵဝ်၊ ဢၼ်သူၸဝ်ႈမီးလွင်ႈဢမ်ႇပေႃး ယုမ်ႇယမ်ႁဝ်းၼၼ်ႉ ၵဝ်ၶႃႈႁူႉယူႇ၊ ၼင်ႇႁိုဝ်ႁဝ်းတေၵႄႈလိတ်ႈလႆႈလွင်ႈဢမ်ႇယုမ်ႇယမ်ၵၼ်ၼၼ်ႉ ႁႂ်ႈႁဝ်းလႆႈႁဵတ်း လိၵ်ႈလူင်း လၢႆး မိုဝ်း ၵိၼ်ၵႅၼ်ႇၵၼ်၊ ပေႃးဝႃႈလူင်းလၢႆးမိုဝ်းႁူမ်ႈၵၼ်ဝႆႉၵေႃႈ တေယဵၼ်းပဵၼ်မၢႆမီႈၵႂႃႇ၊ ဝၢႆးၼႆႉမႃးၽႂ် ဢမ်ႇၸွမ်းမၢႆမီႈၵေႃႈ ၸၢင်ႈဢဝ်လိူင်ႈၼိူဝ်မၼ်း၊သွၼ်ႇဝႃႈ မၼ်းပဵၼ်ၵူၼ်းပူၼ်ႉပႅၼ်မၢႆမီႈ”-ဝႃႈၼႆ။ ပေႃးဢွင်ႇသၢၼ်း သူၼ်းၸိူင်ႉၼႆၵေႃႈ ၸဝ်ႈၾႃႉတႆး ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ်တႆးၵမ်ႈၼမ်လႆႈၸႂ်လႄႈ ၸင်ႇပဵၼ်မႃးလိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆပၢင်လူင်။ ပိူင်လူင်မၼ်း မိူင်းတႆး မိူင်းယၢင်း ၶၢင် ၶျၢင်းၸိူဝ်းၼႆႉ 1ႉထၢင်ႇႁၢင်ႈၽွင်းငမ်းႁင်းၶေႃတဵမ်ႈထူၼ်ႈ၊ 2ႉမီးၻီႊမွၵ်ႉၶရေႊသီႊ 3ႉတေမီး သုၼ်ႇလႆႈၵူၼ်း ။ တွၼ်ႈတႃႇ မိူင်းတႆး သုၼ်ႇလႆႈငိုၼ်းတွင်းတေဝႆႉမိူၼ်ၵဝ်ႇ (မီးသုၼ်ႇလႆႈယိပ်းၵုမ်းၸတ်းၵၢၼ်လွင်ႈ ငိုၼ်းတွင်းႁင်းၵူၺ်း) ၸိူဝ်းၼႆႉလႄႈ ၸင်ႇၽွမ်ႉၸႂ် လူင်းလၢႆးမိုဝ်းလိၵ်ႈ ႁူမ်ႈမၢႆပၢင်လူင် မိူဝ်ႈ (12/02/1947)၊ ဝၼ်းထိ 19/07/1947 ၸွမ်သိုၵ်း ဢွင်ႇသၢၼ်းလႄႈၽူႈဢွၼ်ႁူဝ် 8 ၵေႃႉ (ပႃးၸဝ်ႈၾႃႉမိူင်းပွၼ် ၸဝ်ႈၸၢမ်ႇထုၼ်းၺႃးယိုဝ်းတၢႆ ပဵၼ်ၾုင်၊ ဝၼ်းထိ 24/09/1947 ၶဵၼ်ႇတႅမ်ႈ ပိူင်ငဝ်ႈပိုင်းမိူင်း-မိူင်းႁူမ်ႈတုမ် ယဝ်ႉတူဝ်ႈ။ ဝၼ်းထိ 04/01/1948 လႆႈၵွၼ်းၶေႃတီႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ။
မိူဝ်ႈတႄႇလႆႈၵွၼ်းၶေႃတႄႉလီယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ 1950 ၶႄႇၽိူၵ်ႇၶဝ်ႈမႃးၼႂ်းမိူင်းတႆး၊ တႆးဢမ်ႇမီးတပ်ႉသိုၵ်းတိုၵ်းႁႄႉၶႄႇၽိူၵ်ႇ၊ သၢၼ်ၶတ်း ၶႄႇၽိူၵ်ႇၵေႃႈတႆး ဢမ်ႇပေႉ။ ၵွပ်ႈၼၼ် တပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ၼႄၼႃႈတိူဝ်ႈ ဝႃႈပိူဝ်ႈတႃႇမႃး ယိုဝ်းၶႄႇၽိူၵ်ႇ ၼႆသေၶိုၼ်ႈမႃးမိူင်းတႆး၊ ၽိူဝ်ႇၶိုၼ်ႈမႃးမိူင်းတႆးယဝ်ႉ (ဢမ်ႇပေႃးယိုဝ်း ၶႄႇၽိူၵ်ႇ ၵႃႈႁိုဝ်သေ) မႃးႁုပ်ႈယိုတ်းမိူင်းတႆး။ ၸုမ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇသိုၵ်းၽွင်းငမ်း (Martial Law) ဢၼ်တူၵ်းလူင်းၵၼ်ဝႆႉဝႃႈ 1.မီးသုၼ်ႇလႆႈၽွင်းငမ်း ႁင်းၶေႃ 2.ၻီႊမွၵ်ႉၶရေႊသီႊ 3.သုၼ်ႇလႆႈၵူၼ်း ၸိူဝ်းၼႆႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ယိပ်းၵုမ်းမူတ်း။ (တႄႇပီ 1996-1998 သိုၵ်းမၢၼ်ႈ ႁေႃႈလိုပ်ႈ ၵႂၢတ်ႇ လၢင်ႉ ၵူၼ်းမိူင်းတႆး၊ ၵၼ်ႉၸၼ် ၼၢင်းယိင်း၊ ပေႃႉထုပ်ႉၶႃႈႁႅမ်ၸိူဝ်းၼႆႉ မၢင်ပိူင်ယင်းပႆႇၶိုတ်းပဵင်းပၢၼ်ၼၼ်ႉ။ ပၢၼ်ၼၼ်ႉ သိုၵ်းမၢၼ်ႈၵၼ်ႉၸၼ်ၼၢႆးၶၢဝ်ၵေႃႈမီး၊ ဢွၵ်ႇၼႂ်းၽိုၼ်ၶၢဝ်ႇ၊ ၵူၼ်းမိူင်းတႆး ၸဵပ်းၸႂ် တႄႉတႄႉ။ ၵူၼ်းမိူင်း တႆးႁၼ်ထိုင်ဝႃႈ- ဢၼ်တူၵ်းလူင်းၵၼ်ဝႆႉ 3 ၶေႃႈၼၼ်ႉဢမ်ႇပဵၼ်မႃးသေၶေႃႈ။ ပိူင်ၼိုင်ႈ မၢၼ်ႈတင်းႁဝ်း ႁူမ်ႈႁွမ်းၵၼ်မႃးလႆႈ 10 ပီ 1958 ၊ ပေႃးတဵမ် 10 ပီၵေႃႈ ၸိုင်ႈတႆးမီးသုၼ်ႇလႆႈၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇ (ပိူင်ငဝ်ႈပိုင်းမိူင်း 1947 ၵၼ်-10) ၶဵၼ်ႇတႅမ်ႈဝႆႉ ၸိူင်ႉၼႆလႄႈ ၵၢင်ၸႂ်ၵူၼ်းမိူင်းတႆး ၽွင်းၼၼ်ႉၵမ်ႈၼမ် ၶႂ်ႈၽတ်ႇ ဢွၵ်ႇၸိုင်ႈမိူင်းႁူမ်ႈ တုမ်မၢၼ်ႈ။
ၵူၺ်းၵႃႈ ၽွင်း 1958 ၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၸၢင်ႈၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇ ၵွပ်ႈဝႃႈ- 1ႉတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ၵုမ်းယိပ်းမိူင်းတႆး ပႅတ်ႈမူတ်း 2ႉဢူးၼု ၵေႃႈမႃး လွၵ်ႇငိုတ်ႈဝႆႉၵမ်းလဵဝ်ဝႃႈ “မိူဝ်ႈလဵဝ် ႁဝ်းၶႃႈလႆႈၶၢဝ်ႇဝႃႈ ၵူၼ်းမိူင်းတႆး ၵမ်ႈၽွင်ႈၶႂ်ႈၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇ၊ လွင်ႈၶႂ်ႈ ၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇ ၼၼ်ႉ ၵဝ်ၶႃႈၶႂ်ႈႁႂ်ႈ ဝူၼ်ႉပိူင်ၼိုင်ႈ၊ ဝၢၼ်ႈမိူဝ်ႈၼႆႉ ၵွပ်ႈသင်မိူင်းဢမေႊရိၶိူဝ်ႊ ပဵၼ်မႃးမိူင်းဢဵၼ်ႁႅင်းယႂ်ႇလိူဝ်ပိူၼ်ႈၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉ၊ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈဝႃႈ ၸွမ်ၸိုင်ႈလူင်လိင်ႊၶၼ်ႊ ၵႅတ်ႇၶႄယႃႇႁႂ်ႈမိူင်းပွတ်းၸၢၼ်းၶဝ်ၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇၸိုင်ႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ် ဢမေႊရိၶိူဝ်ႊ၊ ႁႂ်ႈသႂ်ႇၸႂ်ဝႆႉလွင်ႈၼႆႉ”-ဝႃႈၼႆ။ ပွင်ႇဝႃႈ- ပေႃးၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇၵေႃႈ မၢၼ်ႈတေပိုၼ်ၽၢဝ်ႇသိုၵ်း (Declaration of War) ၸႂ်ႉၵၢၼ် သိုၵ်းတေႃႇတႆး။မိူဝ်ႈ ၼၼ်ႉ ၽူႈၼမ်း ၵူၼ်းမိူင်းတႆးၸႂ်လမ်တႄႉတႄႉ။ ယွၼ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈၵုမ်းပႅတ်ႈမူတ်းလႄႈ ပၢင်ယင်ႇၵၢင် ၸႂ်ၵူၼ်းမိူင်း တႃႇမိူင်းတႆးတေၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇၼၼ်ႉၵေႃႈ ဢမ်ႇပဵၼ်၊ ယွၼ်ႉၼၼ်သေ ဝၼ်းထိ 21/05/1958 ၸဝ်ႈၼွႆႉ သေႃးယၼ်ႇတ ၸင်ႇဢွၼ်ႁူဝ်ၵူၼ်းၼုမ်ႇ 31 ၵေႃႉၵေႃႈတင်ႈတပ်ႉသိုၵ်းၼုမ်ႇသိုၵ်းႁၢၼ်ပိူဝ်ႈတႃႇတိုၵ်းဢဝ်ၶိုၼ်း ဝၢၼ်ႈ ၶိုၼ်းမိူင်း။
ၵၢၼ်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉႁဝ်းပၢၼ်သိုပ်ႇၵၢၼ် ဢမ်ႇထိုင်တီႈဢဵၼ်းဢၢၼ်းၼႆႉ ၵွပ်ႈငဝ်းလၢႆး တိုဝ်ႉတၢင်းဢမ်ႇပၼ်တႃႇ ဢဝ်မိူင်း ၵွၼ်းၶေႃ၊ ပိူင်လူင်မၼ်း ပဵၼ်မိူင်းၶႄႇ၊ တႃႇလႆႈၵွၼ်းၶေႃ ၼႆႉၸႂ်ယႂ်ႇၶႄႇ ဢမ်ႇလႆႈ၊ မိူဝ်ႈ 1956 ၸဝ်ႈၵွၼ်းၸိူင်း ယၢမ်ႈၵႂႃႇ ယွၼ်းတၢင်း ၸွႆႈထႅမ်ၶႄႇ ဢမ်ႇႁပ်ႉ၊ ၶႄႇဝႃႈႁဝ်း ႁပ်ႉႁွင်းမၵ်းမၼ်ႈပႃႇတီႇၶွမ်ႊမိဝ်ႊ ၼိတ်ႉမိူင်းမၢၼ်ႈၵူၺ်း၊ ပႃႇတီႇ ၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉ မိူင်းတႆးတႄႉ ႁဝ်းဢမ်ႇ ႁပ်ႉႁွင်းလႆႈ၊ ယႃႇဝႃႈပႃႇတီႇ ၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉ မိူင်းတႆးၵွၼ်ႇ၊ တေႃႈပႃႇတီႇတုင်းလႅင် ၶွင်တၶိၼ်ႇ ၸူဝ်း ႁဝ်းယင်းဢမ်ႇႁပ်ႉ၊ ၼိုင်ႈမိူင်းၼႆႉ တၵ်းလႆႈမီးပႃႇတီႇ ၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉ 1 ပႃႇတီႇလဵဝ်ၵူၺ်း-ဝႃႈၼႆ။
ၽိူဝ်ႇထိုင်ပၢၼ်တပ်ႉသိုၵ်းမိူင်းတႆး (MTA) ႁိူင်း ၸဝ်ႈၶုၼ်သႃႇၵေႃႈ ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇမိူင်းတႆးၵွၼ်းၶေႃ 1993 သေယွၼ်း တၢင်းၸွႆႈထႅမ် တီႈ ၶႄႇ၊ ၶႄႇၵေႃႈသူၼ်းႁႂ်ႈ ၵႂႃႇပၵ်းငဝ်ႈငုၼ်း ပွတ်းလႅၼ်လိၼ်ၶႄႇ၊ ၶႄႇၸင်ႇၸၢင်ႈၸွႆႈ၊ ပေႃးယူႇ လႅၼ်လိၼ် ထႆးၵူၺ်း ၶႄႇဢမ်ႇၸွႆႈလႆႈ- ဝႃႈၼႆ။ ၸဝ်ႈၶုၼ်သႃႇ ၸင်ႇသူင်ႇသိုၵ်း ၼပ်ႉႁူဝ်ႁဵင် ၶိုၼ်ႈပွတ်းႁွင်ႇတေႃႇလႅၼ်လိၼ်ၶႄႇ၊ ၶႄႇသမ်ႉဢဝ်ၶၢဝ်ႇသူင်ႇပၼ်သိုၵ်းမၢၼ်ႈ၊ သိုၵ်းမၢၼ်ႈၵေႃႈ ၸွမ်းၵႅတ်ႇလွမ်ႉယိုဝ်းသိုၵ်းတႆး။ ၵွပ်ႈလွင်ႈၸိူဝ်းၼႆႉလႄႈ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ တပ်ႉသိုၵ်းမိူင်းတႆးတႅၵ်ႇယၢႆႈ၊ ထိုင်တီႈၸဝ်ႈၶုၼ်သႃႇလႆႈဝၢင်းၶိူင်ႈ ပၼ်မၢၼ်ႈ ႁူဝ်ပီ 1996 ။ ၵၢၼ်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၼႆႉ ၾၢႆႇၼိုင်ႈ တၢင်းၼိုင်ႈ တၵ်းလႆႈၸႂ်ယႂ်ႇပိုင်ႈ ဢိင်ၶႄႇ၊ ၶႄႇသမ်ႉဢုမ်ႈႁွပ်ႇမၢၼ်ႈသေ ၸွမ်းယႃႉ ၵၢၼ်တႆးတိၵ်းတိၵ်း။ လိူဝ်သေငဝ်းလၢႆး ဢမ်ႇလီယဝ်ႉ ၵူၼ်းလူင်ႁဝ်းၵေႃႈ သမ်ႉဢမ်ႇပေႃးမေႃႁဵတ်းမေႃၶိုင်။ ၽူႈၼမ်းတႆးၸိူဝ်းမီးၼမ်ႉၵတ်ႉ ၵေႃႈဢေႇ။
ၼႂ်းပိုၼ်းမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇတႄႉ ၽူႈၼမ်းတႆး ဢၼ်မေႃႁဵတ်းၵေႃႉၶႄႇ မီး 2 ၸဝ်ႈ (1) ၶုၼ်တႆး 3 ၵေႃႉပီႈၼွင်ႉ ဢၼ်ၽိုၼ်ႉ ၶုၼ်မၢၼ်ႈသေ ၽွင်းငမ်းဝၢၼ်ႈမိူင်းႁဵတ်းၶုၼ်မၢၼ်ႈ။ ၶဝ်ၸဝ်ႈမေႃႁဵတ်းၵေႃႉလီတင်းၶႄႇ၊ ၶႄႇၵေႃႈယွမ်းႁပ်ႉဝႃႈၶုၼ် တႆး 3 ပီႈၼွင်ႉ ပဵၼ်ၶုၼ်မိူင်းမၢၼ်ႈ။ (2) ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ၊ မေႃဢဝ်တိုဝ်ႉတၢင်းမိူဝ်ႈ မိူင်းၶႄႇ တႅၵ်ႇၵၼ်၊ ဢၼ်မိူင်းၶႄႇ ဢမ်ႇမႃး ၵဝ်းမၼ်း ၸဝ်ႈလႆႈၼၼ်ႉ မႅၼ်ႈၽွင်းမိူင်းတႆး ၸိူဝ်းၽၢတ်ႇၽႄၵၼ် ႁူမ်ႈတုမ်ၵၼ် ပဵၼ်ပၵ်းၼိုင်ႈၸိုင်ႈလဵဝ်၊ မၼ်းၸဝ်ႈ သမ်ႉႁူႉဝႃႈ တေၶဵင်ႇတႃႉၶႄႇၶၢဝ်းယၢဝ်းဢမ်ႇလႆႈ လႄႈ ၸင်ႇသူင်ႇ လုၵ်ႈၸၢႆးလူင် မၼ်းၸဝ်ႈဢဝ်ငိုၼ်း ၶမ်းၵႂႃႇ တွၼ်ႈ ပၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၶႄႇ၊ ၶႄႇၵေႃႈဢမ်ႇမႃးၵဝ်း၊ မၼ်းၸဝ်ႈၵေႃႈထၢင်ႇႁၢင်ႈ ၽွင်းငမ်းဝၢၼ်ႈမိူင်း။ ၵူႈပွၵ်ႈ တႆးပဵၼ်ၵၢၼ်မႃးၼႆႉ ယွၼ်ႉၽူႈၼမ်းတႆးမေႃႁဵတ်းၵေႃႉၶႄႇ၊ မေႃလဵၼ်ႈၸွမ်းငဝ်းလၢႆး မေႃၶတ်းငဝ်းလၢႆး။
ငဝ်းလၢႆးပိူင်ပဵၼ်ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉ ႁဝ်းမီးတၢင်းလိူၵ်ႈ (1)သိုပ်ႇဢဝ်ၵွၼ်းၶေႃ (2)ၻီႊမွၵ်ႉၶရေႊသီႊ (Democracy) (3)မိူင်းႁူမ်ႈတုမ် ၸိုၼ်ႈၸၢင်ႇ (Federal Democracy) 4ႉဢဝ်ၸွမ်းမိူၼ်လၢႆးၶႄႇ (မိူၼ်တႂ်ႈၶူင်း၊ သိပ်းသွင်ပၼ်းၼႃး ၸေႊမိူင်းယုၼ်ၼၼ်၊ ၽွင်းငမ်းတူဝ်ၵဝ်ႇ၊ ၵူၺ်းၵႃႈၶႄႇမႃးယူႇၸွမ်းၵုမ်းၵမ်ဝႆႉ) (5)ယူႇမိူၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ် (သိုပ်ႇႁဵတ်းၶီႈၶႃႈမၢၼ်ႈ) မၢၼ်ႈလိုပ်ႈပၢႆႈၵေႃႈပၢႆႈ၊ မၢၼ်ႈလီၵေႃႈယူႇၸွမ်း) 5 လၢႆး။
ၸုမ်းမၢၼ်ႈၾၢႆႇသၢၼ်ၶတ်းဝႃႈ- ယႃႇပေၽူမ်ႈဝႃႈ ဢဝ်ၵွၼ်းၶေႃ မိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ၸိုၼ်ႈၸၢင်ႇ ၸိူဝ်းၼႆႉၵွၼ်ႇ၊ ႁူမ်ႈၵၼ်ဢဝ် ၻီႊမွၵ်ႉၶရေႊသီႊ ဢွၼ်တၢင်း၊ ပေႃးလႆႈၻီႊမွၵ်ႉၶရေႊသီႊယဝ်ႉ ႁဝ်းၸင်ႇၵွႆႈဢုပ်ႇၵၼ်-ဝႃႈၼႆ။ မိူဝ်ႈလဵဝ် ႁဝ်းတေႁဵတ်းၸွမ်း သဵၼ်ႈတၢင်းၼႆႉႁိုဝ်၊ ၵမ်ႈၽွင်ႈမၢင်ၸိူဝ်းယၢမ်ႈဝႃႈ ပေႃးႁဝ်းတေဢဝ် ၵွၼ်းၶေႃၶႄႇၵေႃႈဢမ်ႇၽွမ်ႉ၊ မၢၼ်ႈၶႅၼ်းဢမ်ႇၽွမ်ႉ။ ၵွပ်ႈၼၼ် တႃႉႁဝ်းဢဝ် မိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ၾႄႊၻရႄႊ ၻီႊမွၵ်ႉၶရေႊသီႊ ၊ ၽွင်းငမ်းၸေႊမိူင်းၽႂ် ၸေႊမိူင်း မၼ်းၵေႃႈလႆႈယဝ်ႉ၊ ၵမ်ႈၽွင်ႈသမ်ႉဝႃႈ- ဢမ်ႇတၢပ်ႈဢဝ် ပဵင်းၼၼ်ႉ၊ ဢဝ်လၢႆးၶႄႇၵေႃႈလီ၊ ဢမ်ႇၼၼ်ၵေႃႈ ယူႇမိူၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ်သေ သိုပ်ႇႁဵတ်းၶီႈ ၶႃႈမၢၼ်ႈ။
ငဝ်းလၢႆးမိူဝ်ႈလဵဝ်ပဵၼ်ဝႆႉၸိူင်ႉၼႆ၊ ႁဝ်းသမ်ႉတေလႆႈႁဵတ်းၸိူင်ႉႁိုဝ်၊ ဢၼ်ၸၢင်ႈလၢတ်ႈ ယၢမ်းလဵဝ်တႄႉ- ႁဝ်းပဵၼ်ၵူၼ်း လုၺ်းၼမ်ႉၸႅဝ်ႈ။ ႁဝ်းယူႇၾင်ႇ (ၸၢတ်ႈၶီႈၶႃႈ မၢၼ်ႈ)ၼႆႉ ၶႂ်ႈၶၢမ်ႈၵႂႃႇၸူးတီႈၾင်ႇၵွၼ်းၶေႃ (ၸၢတ်ႈလွတ်ႈလႅဝ်း)လႄႈ လုၺ်းၼမ်ႉၸႅဝ်ႈၸႅဝ်ႈ၊ လုၺ်းလတ်းသိုဝ်ႈသိုဝ်ႈ ၸွင်ႇတေလႆႈ။ၵွပ်ႈႁဝ်းၵုမ်ႇလုၺ်းလတ်း ၼမ်ႉၸႅဝ်ႈသိုဝ်ႈသိုဝ်ႈတိၵ်းတိၵ်း၊ ၼမ်ႉသမ်ႉၸႅဝ်ႈႁႅင်းလႄႈ ႁဝ်းၶတ်းၸႂ်ၶၢမ်ႈမႃးၶၢဝ်းတၢင်း 51 ပီၵေႃႈ ဢမ်ႇလုၺ်းၶၢမ်ႈပူၼ်ႉလႆႈ။ ၵူၼ်းလူင်ႁဝ်း ၵမ်ႈၽွင်ႈ သမ်ႉဝႃႈ ၵွၼ်းၶေႃ ၵွၼ်းၶေႃတိၵ်းတိၵ်း၊ တေၶၢမ်ႈၼမ်ႉၸႅဝ်ႈလူင်ၵေႃႈ ႁႅင်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈသမ်ႉဢမ်ႇပေႃး၊ ငဝ်းလၢႆး တိုဝ်ႉတၢင်း ၵေႃႈဢမ်ႇပၼ်၊ ၽူႈၼမ်းႁဝ်းၸိူဝ်းမီးၼမ်ႉ ၵတ်ႉတၢင်းၶႅၼ်ႇ ၵေႃႈဢေႇ။ တႃႇၶၢမ်ႈၼမ်ႉၸႅဝ်ႈလႆႈလွတ်ႈၽေးၼႆႉ မီးလၢႆး လုၺ်းဝၢႆႈၵူတ်ႉ (လုၺ်းလတ်းၽၢႆႉ) ဢၼ်လုၺ်းၵေႃႈလုၺ်း လွင်ႈၵေႃႈလွင်ႈၸွမ်းသၢႆၼမ်ႉ ၵူၺ်း။ ၵူၺ်းၵႃႈ လုၺ်းလၢႆးၼႆႉ ၵေႃႈဢမ်ႇၸႂ်ႈ လုၺ်းငၢႆႈငႅမ်ႈ၊ တၵ်းလႆႈၶတ်းၼမ်ႉၸႅဝ်ႈ မေႃလွင်ႈၸွမ်း ၼမ်ႉၸႅဝ်ႈၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ၾၢႆႇၼိုင်ႈၵေႃႈ ၸွမ်းငဝ်းလၢႆး၊ ၾၢႆႇၼိုင်ႈ ၵေႃႈၶတ်းၶိုၼ်းငဝ်းလၢႆး။ ၵွပ်ႈၼၼ် သင်ဝႃႈႁဝ်းလုၺ်းလတ်းၽၢႆႉ ၽႅဝ်တႃႈၵူတ်ႉလႆႈယဝ်ႉ ႁဝ်းၸင်ႇသိုပ်ႇၶိုၼ်ႈ ၸူးတႃႈၵွၼ်း ၶေႃၵေႃႈလႆႈ၊ သင်ဝႃႈတီႈတႃႈၵူတ်ႉ (Democracy of Federal Democracy) ၼၼ်ႉလီမူၼ်ႈသိူဝ်း ၵေႃႈယူႇ တူၺ်းတီႈၼၼ်ႈ၊ တီႈတႃႈၵူတ်ႉၼၼ်ႉပဵၼ်သင် ပဵၼ်တီႈလႂ် ၸိူဝ်းၼႆႉႁဝ်းတၵ်းလႆႈမေႃတႅပ်းတတ်း။
ပေႃးႁဵတ်းႁူဝ်ႁုပ်ႈၸိုင် ဢၼ်ဝၢၼ်ႈမိူင်း ႁဝ်းပဵၼ်ယူႇယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉ ငဝ်ႈႁၢၵ်ႈႁဵတ်းႁႂ်ႈယုင်ႈယၢင်ႈလိူတ်ႇမႆႈ၊ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ ဝၢၼ်ႈမိူင်း ႁဝ်းၸူမ်ႁၢႆ ၼႆႉပႃး ဢိင်းၵ လဵတ်ႈ။ သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈဢိင်းၵလဵတ်ႈဢမ်ႇႁဵတ်းမႃး (Burmanization)၊ ထႅင်ႈၾၢႆႇၼိုင်ႈ သင်ဢိင်းၵလဵတ်ႈ ဢမ်ႇၼႅတ်ႈပၼ်ၵွၼ်းၶေႃသေသိုပ်ႇယူႇၸွမ်းတႆးမွၵ်ႈထႅင်ႈ 3-4 ပီ၊ ဢမ်ႇၼၼ်တေႃႇထိုင်တႆးပေႉတူဝ်၊ သိုပ်ႇပူၵ်းပွင်ပၼ် ႁႂ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းၵတ်းယဵၼ်သေ ၸင်ႇပွႆႇပၼ်လွတ်ႈလႅဝ်းၵွၼ်းၶေႃ မိူၼ်မိူင်းမလေႊသျႛိဝ်ႊတႄႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ ဝၢၼ်ႈမိူင်းႁဝ်း ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉ ဢမ်ႇထိုင်တီႈလႆႈပဵၼ်ၼႆ။
သၢႆၼမ်ႉမွင်း (ၶေႃႈမုလ်းၸဝ်ႈၶိုၼ်းသႂ် ၸႂ်ယဵၼ်)