တူဝ်တႅၼ်း သမႃးၶူမ်းပၢႆးပၺ်ၺႃလႄႈၾိင်ႈငႄႈတႆး (ၵဵင်းမႆႇ) ၼၢင်းသႅင် မိူင်းလီ၊ ဢုပ်ႇလၢတ်ႈၼႄလွင်ႈ ငဝ်းလၢႆးတႆး၊ လွင်ႈယူႇသဝ်းၵိၼ်သၢင်ႈတႆး၊ လွင်ႈၾိင်ႈထုင်းႁိတ်ႈႁွႆးတႆး၊ ပၢႆးပၺ်ၺႃ ဢိၵ်ႇငဝ်းလၢႆးမူႇၸုမ်းတႆး ၼႂ်းမိူင်းထႆး တီႈၶူင်ႇဝေးထီး “ထႆးၼႂ်းထႆး” ဝဵင်းလူင်မိူင်းၵွၵ်ႇ ၸိုင်ႈထႆး ။

သမႃးၶူမ်းပၢႆးပၺ်ၺႃလႄႈၾိင်ႈငႄႈတႆး สมาคมการศึกษาและวัฒนธรรมไทยใหญ่ ( Taiyai Education and Cultural Association) ဢၼ်ပၵ်းလုမ်းတီႈၵဵင်းမႆႇၼႆႉ ဢိင်ၼိူဝ်လႆႈႁပ်ႉႁွင်ႉမွၵ်ႇမႃးသေ ၼၢင်းသႅင် မိူင်းလီ လႆႈပဵၼ်တူဝ်တႅၼ်း ၵႂႃႇဢုပ်ႇလၢတ်ႈလွင်ႈတႆး တီႈၼိူဝ်ၶူင်ႇ/ဝေးထီး ၾၢႆႇလဵပ်ႈႁဵၼ်းလွင်ႈၶိူဝ်းၵူၼ်းလႄႈ လွင်ႈယူႇသဝ်းၵိၼ်သၢင်ႈၵူၼ်း တႆးၼႂ်းမိူင်းထႆး (ထႆးၼႂ်းထႆး) တီႈဝဵင်းလူင်မိူင်းၵွၵ်ႇ၊ မိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 16/09/2016 ယၢမ်းဝၢႆးဝၼ်း 1 မူင်းထိုင်တၢမ်းၶမ်ႈ 4 မူင်း။ ပၢင်ဢုပ်ႇဢူဝ်းၼႆႉ သုၼ်မႃးၼုသယဝိတ်ႉထယႃးသိရိၼ်းထွၼ်း "ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร" ဢွၼ်ႁူဝ်ၼမ်းၼႃႈ ပဵၼ်ၸဝ်ႈတႃႇၼၸတ်းႁဵတ်း ။


ၵဵဝ်ႇၵပ်းလွင်ႈၼႆႉ ၼၢင်းသႅင် မိူင်းလီ လၢတ်ႈတီႈၸုမ်းၶၢဝ်ႇၽူႈတွႆႇႁွၵ်ႈ ဝႃႈ- “လႆႈၵႂႃႇလၢတ်ႈလွင်ႈတႆး။ ၼႂ်းမိူင်းထႆးၼႆႉ ၸၢဝ်းၶိူဝ်းမီး 47 ၸၢဝ်းၶိူဝ်း၊ ၼႂ်းၼၼ်ႉ ပႃးၸဵမ်ၶိူဝ်းတႆး။ လႆႈဢုပ်ႇလၢတ်ႈၼႄ လွင်ႈၾိင်ႈထုင်း ႁိတ်ႈႁွႆးတႆး၊ လွင်ႈယူႇသဝ်းၵိၼ်သၢင်ႈတႆး၊ လွင်ႈတူင်ႇဝူင်းၵူၼ်းၸိူဝ်းၼႆႉ။ လွင်ႈငဝ်းလၢႆးမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်မၢၼ်ႈ လႅၵ်ႈလၢႆႈမႃးလႄႈ လွင်ႈၵူၼ်းမိူင်းတႆးလႆႈပၢႆႈၽေးသိုၵ်းသိူဝ်သေ ၶဝ်ႈမႃးပိုင်ႈဢိင်ႁူမ်ႈၽူၺ်း မိူင်းထႆး၊ ပဵၼ်ႁႅင်းၵၢၼ်တႆး ယူႇသဝ်းႁဵတ်းၵၢၼ် ၼႂ်းမိူင်းထႆးၸိူဝ်းၼႆႉ” ။


တွၼ်ႈၾိင်ႈထုင်းႁိတ်ႈႁွႆးၼၼ်ႉ လႆႈမွၵ်ႇလၢတ်ႈၼႄလွင်ႈၾိင်ႈထုင်းပွႆးတႆးၼႂ်း 12 လိူၼ်။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၾိင်ႈထုင်းပွႆးတႆး 12 လိူၼ်ၼႆႉ ၸတ်းႁဵတ်းတီႈၽႂ်တီႈမၼ်းၵူၺ်း။ ၼင်ႇႁိုဝ်ပီႈၼွင်ႉတႆး ၼႂ်းမိူင်းထႆးတင်းၼႂ်းမိူင်းတႆး ပေႃးတေမႃးၶွၼ်ႈတုမ်ၵၼ်လႆႈ ပေႃးလႆႈၶဝ်ႈဢွၵ်ႇၵႂႃႇမႃးႁႃသူႇၵၼ်၊ ႁူပ်ႉထူပ်းဢုပ်ႇဢူဝ်းၵၼ်၊ မီးလွင်ႈလႅၵ်ႈလၢႆႈၵၼ်၊ ယႃႇႁႂ်ႈလႆႈယၢၼ်ၵၼ် ၸိူဝ်းၼႆႉ ၽူႈယႂ်ႇၵူၼ်းလူင်မိူဝ်ႈပၢၼ်ၼၼ်ႉ ၸင်ႇလႆႈဝူၼ်ႉဢွၵ်ႇမႃးသေ ၸတ်းပွႆးယုၵ်ႉယွင်ႈၸဝ်ႈၶူးမေႃတႆး တီႈဝၢၼ်ႈမႂ်ႇမွၵ်ႇၸၢမ်၊ ၸင်ႇယုၵ်ႉယွင်ႈဢဝ်ပွႆးယုၵ်ႉယွင်ႈ ၸဝ်ႈၶူးမေႃတႆးၼႆႉ ပဵၼ်သုၼ်ၵၢင်မၼ်း ။


ႁဝ်းမႃးတူၵ်းယူႇၼႂ်းမိူင်းထႆးယဝ်ႉၵေႃႈ တင်ႈမူႇၸုမ်းၶိုၼ်ႈမႃးသေ တူင်ႉၼိုင်ၵၢၼ်တူင်ႇဝူင်းၵူၼ်း၊ ၵၢၼ်ၾိင်ႈထုင်းႁိတ်ႈႁွႆးၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ မီးမိူၼ်ၼင်ႇ ၵေႃလိၵ်ႈလၢႆးလႄႈၾိင်ႈငႄႈတႆး၊ ၸုမ်းႁဵတ်းၵၢၼ်သုၼ်ႇလႆႈၵူၼ်း မိူၼ်ၼင်ႇၵဝ်ႉငဝ်ႈသုၼ်ႇလႆႈၵူၼ်းၸိုင်ႈတႆး ၸိူဝ်းၼႆႉ။ လွင်ႈၾိင်ႈထုင်းသမ်ႉ မိူၼ်ၼင်ႇပွႆးပီမႂ်ႇတႆး၊ ပွႆးၶဝ်ႈဝႃႇဢွၵ်ႇဝႃႇ၊ ပွႆးသွမ်းတေႃႇလူင်၊ ပွႆးသၢင်ႇလွင်းၸိူဝ်းၼႆႉ။ ၾၢႆႇတူင်ႇဝူင်းၵူၼ်း ၵၢၼ်တူင်ႉၼိုင်သမ်ႉ မိူၼ်ၼင်ႇလၢႆမူႇလၢႆၸုမ်းႁူမ်ႈၵၼ်သေ လႆႈၵႂႃႇၶဝ်ႈႁူမ်ႈဝၼ်းပေႃႈဝၼ်းမႄႈ ဢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈထႆးၸတ်းႁဵတ်း၊ လမ်ႁူဝ်ၵၼ်ႇတေႃးၽူႈဝႃႈ၊ လႆႈႁွင်ႉမွၵ်ႇၸဝ်ႈၼႃႈတီႈထႆးမႃး ပၼ်တၢင်းႁူႉလွင်ႈမၢႆမီႈၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ လၢတ်ႈပႃး- ဝႃႈၼႆ ။


လွင်ႈႁႅင်းၵၢၼ်တႆး ၸိူဝ်းမႃးယူႇသဝ်းၼႂ်းမိူင်းထႆး လုတ်ႈႁၢမ်းတိုဝ်ႉတၢင်းပၢႆးပၺ်ၺႃ ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈလၢတ်ႈပႃး။ လွင်ႈၼႆႉ လႆႈယုၵ်ႉၼႄတူဝ်ယၢင်ႇဝႃႈ မိူဝ်ႈၵူႈပွၵ်ႈၼၼ်ႉ ပေႃးပဵၼ်တႆးလုၵ်ႉမိူင်းတႆးမႃး ဢမ်ႇမီးဝတ်းဝႂ် ဢမ်ႇၸႂ်ႈၵူၼ်းထႆးၸိူဝ်းၼႆႉ ဢမ်ႇမီးသုၼ်ႇလႆႈႁဵၼ်းလိၵ်ႈလၢႆး၊ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵူၼ်းတႆးၸိူဝ်းမႃးတူၵ်းၼႂ်းမိူင်းထႆး လႆႈလုတ်ႈႁၢမ်းတိုဝ်ႉတၢင်း ႁဵၼ်းလိၵ်ႈလၢႆးမႃး။ လႆႈဢုပ်ႇလၢတ်ႈၼႄပႃးပၼ်ႁႃလၢႆလၢႆလွင်ႈ မႃးတေႃႇထိုင်ပၼ်ႁႃမႄႈၸူဝ်ႉ ဢၼ်တႆးထုၵ်ႇလႆႈႁေႃႈလိုပ်ႈ တီႉၺွပ်း တူၵ်းတၢင်းယၢပ်ႇၽိုတ်ႇ ။


ၵွပ်ႈၼႆ ပေႃးဢမ်ႇထုၵ်ႇမႅၼ်ႈၸွမ်းမၢႆမီႈမိူင်းထႆး မၼ်းတေယူႇယၢပ်ႇသေ လၢႆမူႇလၢႆၸုမ်းၵေႃႈ မႃးဢုပ်ႇဢူဝ်းၵၼ်ယဝ်ႉ ၸင်ႇတင်ႈပဵၼ်သမႃးၶူမ်းပၢႆးပၺ်ၺႃလႄႈၾိင်ႈငႄႈတႆး ၶိုၼ်ႈမႃး။ ဝၢႆးၼႆႉမႃး မီးသင်ၵေႃႈယဝ်ႉ ပေႃးၵဵဝ်ႇၵပ်းၵၢၼ်တူင်ႉၼိုင် လွင်ႈၾိင်ႈထုင်းႁိတ်ႈႁွႆးလႄႈ တူင်ႇဝူင်းၵူၼ်းၼႆႉ ၸဝ်ႈၼႃႈတီႈထႆးၾၢႆႇလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ၾၢႆႇၵူၼ်းမိူင်းၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ မႃးတိတ်းတေႃႇတွင်ႈထၢမ်သမႃးၶူမ်းသေ ႁဵတ်းသၢင်ႈၵႂႃႇ၊  ႁဵတ်းႁႂ်ႈႁဝ်းလႆႈႁဵတ်းၵၢၼ်ၵႂႃႇငၢႆႈလူမ် ။


ဢၼ်ပိူၼ်ႈပိုတ်ႇဝေးထီး ပၼ်ႁဝ်းလႆႈဢုပ်ႇဢူဝ်းလၢႆလၢႆလွင်ႈၼႆႉ တွၼ်ႈၼိုင်ႈတႄႉ လီၸႂ်တႄႉတႄႉ။ ပိူင်လူင်မၼ်း တၢင်းၸဝ်ႈၼႃႈတီႈဝၢၼ်ႈမိူင်းၶဝ် ဢမ်ႇလူင်းလဵပ်ႈႁဵၼ်းႁူႉလွင်ႈၼႆႉသေတႃႉ ၸဝ်ႈပၢႆးမေႃၶဝ် လႆႈႁူႉၵႂႃႇဝႃႈ လွင်ႈၶိုပ်ႈၼႃႈႁဝ်းပဵၼ်ၸိူင်ႉႁိုဝ်၊ မိူဝ်ႈလဵဝ် ႁဝ်းယူႇၵိၼ်ၸိူင်ႉႁိုဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ- ၼၢင်းသႅင် လၢတ်ႈၵႂႃႇၼင်ႇၼႆ ။


တီႈပၢင်ဢုပ်ႇဢူဝ်းပွၵ်ႈၵမ်းၼႆႉ တူဝ်တႅၼ်းပီႈၼွင်ႉတႆးလိုဝ် တႆးၶိုၼ်ၵေႃႈ လႆႈႁပ်ႉမွၵ်ႇ ၵႂႃႇၶဝ်ႈႁူမ်ႈ ဢုပ်ႇဢူဝ်းၸွမ်း။ ၽူႈၶဝ်ႈႁူမ်ႈထွမ်ႇငိၼ်းမီးမိူၼ်ၼင်ႇ လုၵ်ႈႁဵၼ်းၸၼ်ႉၸွမ်၊ ၵူၼ်းမိူင်းၸိူဝ်းသူၼ်ၸႂ်၊ ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇ ၸဝ်ႈပၢႆးမေႃၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ- ၼႆယဝ်ႉ ။


ၾၢႆႇလဵပ်ႈႁဵၼ်းလွင်ႈၶိူဝ်းၵူၼ်းလႄႈ လွင်ႈယူႇသဝ်းၵိၼ်သၢင်ႈၵူၼ်း ဢၼ်မီးၸိုဝ်ႈဝႃႈ သုၼ်မႃးၼုသယ ဝိတ်ႉထယႃးသိရိၼ်းထွၼ်း "ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร" ၼႆႉ ပဵၼ်ၵိင်ႇၽႄၶွင် ၸၼ်ႉၸွမ်မႁႃၸူႇလႃး မိူင်းၵွၵ်ႇ။ ၵေႃႇတင်ႈၶိုၼ်ႈမႃးမိူဝ်ႈပီသႃသၼႃ 2532 ၊ ပီၶရိတ်ႉ 1989 သေ မီးၵၢၼ်ပူၵ်းပွင်ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမႃး။ ပဵၼ်ႁွင်ႈၵၢၼ်ၾၢႆႇလဵပ်ႈႁဵၼ်း တၢင်းႁူႉၵဵဝ်ႇၵပ်းလွင်ႈၶိူဝ်းၵူၼ်း၊ ၶူဝ်းၵဝ်ႇၶွင်မွၼ်ႇ၊ ပိုၼ်းလႄႈၾိင်ႈထုင်း ႁိတ်ႈႁွႆးၵဝ်ႇၵႄႇ၊ တၢင်းႁူႉၵဵဝ်ႇၵပ်းၼႂ်းပွၵ်ႉယွမ်ႇ ဝၢၼ်ႈဢိူင်ႇ ၼႂ်းမိူင်းထႆးပတ်းပိုၼ်ႉလႄႈ ပွတ်းတွၼ်ႈၵုၼ် ဢေႊသျိူဝ်ႊၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ၊ ၵဵပ်းႁွမ်တွမ်တုမ်ပိုၼ်ႉႁူႉပၢႆးႁၼ်လၢႆၸိူဝ်ႉလၢႆလွင်ႈ၊ ၵမ်ႉထႅမ်ပၼ်ႁႅင်း ႁႂ်ႈမီးမႃးတၢင်းႁူႉတၢင်းႁၼ်မႂ်ႇမႂ်ႇလႄႈ ပိုၼ်ၽႄႈတၢင်းႁူႉတၢင်းမေႃ ဢၼ်ၶူၼ်ႉၶႂႃႉဢွၵ်ႇမႃးလႆႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ပၼ်ၵူၼ်းဝၢၼ်ႈၵူၼ်းမိူင်း ။